“Dus u gelooft nog altijd niet dat kunst en politiek elkaar beïnvloeden?”, vraagt de interviewer. Het antwoord van filmmaker Leni Riefenstahl krijgen we niet te horen. Wat we weten, is dat ze zichzelf niet zag als ‘naïef’ maar eerder ‘onervaren’ tegenover de politieke ontwikkelingen die als context dienen voor haar meest iconische films. Met name: de antisemitische retoriek die de nazipartij openlijk hanteerde vanaf zijn ontstaan in 1920, het in 1925 verschenen Mein Kampf en het expliciet racistische beleid in Duitsland vanaf 1933.
Riefenstahl ontkende decennialang iets te hebben geweten over alle gruwel. Voor haar was ‘vrede’ de centrale boodschap van het huiveringwekkende partijcongres van de nazi’s in 1934, waar ze verslag van doet in haar propagandafilm Triumph Des Willens. Om zich te verdedigen van beschuldigingen over de verdwijning van Joden, zei ze dat ze daar niks van kon weten, dat alle Joden die ze kende Duitsland al hadden verlaten in 1938. Ze vond het niet verontrustend genoeg dat alle Joden die ze kende het land hadden moeten ontvluchten, voor en terwijl ze films maakte voor Hitler.
Is het mogelijk dat ze de belichaming was van een vorm van artistieke navelstaarderij die zich enkel bezighield met het technische en esthetische aspect van film (een sublieme camerabeweging, de geometrische schoonheid van duizenden soldaten met uitgestrekte armen) en blind maakte voor de inhoud en het bredere plaatje? Misschien kan je dan vergeten dat je er een tiran mee groot maakt? Is ze eerlijk? Het is met zulke vraagtekens dat documentairemaker Andres Veiel met zijn laatste film op zoek naar Leni Riefenstahl en wat haar verhaal ons vertelt over vandaag.
Hoe is het project ontstaan?
“Leni Riefenstahl overleed in 2003. De toegang tot haar eigendom werd doorgegeven aan haar weduwenaar, Horst Kettner, die in 2016 is overleden. Toen werd assistente Gisela Jahn de erfgename van het materiaal. Ze besliste de niet-commerciële rechten te schenken aan de Stichting Pruisisch Cultuurerfgoed. Producent Sandra Maischberger kreeg toegang tot 700 dozen. We hebben de inhoud ervan gedigitaliseerd: dagboeken, notities, persartikels, 150.000 foto’s, privé-opnames en uiteraard ook haar films, soms in verschillende versies. Het is een berg materiaal om te beklimmen en om in te graven. Het was een lange reis die voor mij bijna 4 jaar geduurd heeft en 6 jaar voor de archiefproducenten.”
Welke richtlijnen hebben jullie gevolgd om het materiaal uit te pluizen?
“Ik had twee initiële vragen. De eerste was: ‘Wie is Leni Riefenstahl?’ Een heel eenvoudige maar zeer belangrijke vraag. Welke details, welke kleine vondsten, kunnen ons helpen om een preciezere close-up te maken van haar? We hebben er veel gevonden. Nog interessanter was de tweede vraag: ‘Wat betekent Leni Riefenstahl vandaag?’ Hoe actueel zijn deze vondsten? De elementen die we gevonden hebben om op de eerste vraag te antwoorden, werden stapsgewijs ook een antwoord op de tweede vraag. Want de constructie van fake news en mythes, de behoefte om leugens te fabriceren, verhalen die los staan van de realiteit, van de waarheid, is erg actueel. Onze zoektocht werd gedreven door deze twee vragen. Met veel wantrouwen, natuurlijk, want het was in zekere zin ‘opgekuist’ materiaal. Bepaalde fragmenten werden al eerder geschrapt of vernietigd. Dus we moesten ons onderzoek uitbreiden naar onder andere tv- en krantenarchieven. Met succes.”
Het resultaat is Riefenstahl, een meditatief portret van een filmmaker die de geschiedenis zou ingaan als een pionier en als een van de meest invloedrijke kunstenaars aller tijden, maar ook als medeplichtige en zelfs katalysator van een van de grootste misdaden uit de geschiedenis. De film vervalt niet in didactiek. De benadering van de getormenteerde protagonist is soms empathisch, soms meedogenloos. De associatieve montage van zeer divers archiefmateriaal is sfeervol en intelligent. Veiel vertrouwt ook op de intelligentie van de kijker.
Heersende schaamteloosheid
Met Beuys maakte Andres Veiel een speels opgebouwde documentaire over fluxuskunstenaar Joseph Beuys. Als propaganda gelijk staat aan het opleggen van een verhaal of een idee, dan staat het oeuvre van Beuys voor het tegenovergestelde: voor de aanvaarding dat er meerdere realiteiten bestaan en voor de zoektocht naar manieren om elkaar desondanks toch te begrijpen. Riefenstahl weigerde tot haar dood enige vorm van politieke verantwoordelijkheid voor haar kunst. Voor Beuys waren kunst en politiek onlosmakelijk verbonden.
Wat waren de grootste verschillen tussen het maken van Beuys en het maken van Riefenstahl?
“Een film maken over een kunstenaar zoals Joseph Beuys geeft veel positieve energie. Door zijn gevoel voor humor, en omdat hij esthetiek en politiek bewust verenigde. Hij zag zichzelf als een politieke kunstenaar. Dat maakte het eenvoudiger om zijn archief door te nemen. Beuys was heel empathisch, anders dan Riefenstahl. Het was zwaarder om dagelijks, jarenlang, haar leven en werk te doorgronden. Ze was erg laf op veel vlakken en we moesten een plaats geven aan de duistere figuren die betrokken waren bij een regime dat verantwoordelijk is voor de moord op miljoenen. Maar aan de andere kant voelde ik ook de behoefte om het onderwerp te behandelen: ik wist dat ik deze film moest maken, hoe groot de uitdaging ook was.”
De film was nodig.
“Enerzijds bestaat er een nood aan schoonheid, aan overweldigende kunst. Mensen zoals Quentin Tarantino beschouwen Leni Riefenstahl als een van de grootste filmmakers aller tijden. In Duitsland werd ik bekritiseerd voor het bespugen van een monument, omwille van deze film. Anderzijds vroegen erg veel mensen tijdens screenings in de Verenigde Staten naar de mogelijkheid om de film te releasen vóór de verkiezingen van 2024, omdat veel statements van Donald Trump, leugens over migranten, bijvoorbeeld, niet vaak worden gezien in het licht van hun fascistische connotatie. Ze waren dankbaar omdat de film de duistere kant van ressentiment en superioriteitsgevoel zichtbaar maakt. Het misprijzen voor de zwakkeren, voor migranten, … niet zo lang geleden zou er verzet en verontwaardiging zijn tegenover dergelijke uitspraken, maar vandaag heerst een vorm van schaamteloosheid. Mensen die zo spreken worden beloond door de kiezer, en dat is verontrustend. De gevoeligheid voor deze evoluties brengt mensen naar de zaal om de film te zien. Als filmmaker kan ik alleen maar dankbaar zijn iets te mogen aanbieden waar mensen over in gesprek willen gaan.”
Het gen van het fascisme
Riefenstahl werd zichtbaar voor de nazibeweging dankzij Das Blaue Licht, haar debuut als regisseur in 1932. Ze speelde zelf de hoofdrol als arme Tiroolse vrouw die sterker was dan de dorpsgenoten die haar marginaliseerden: de mythologisering van een soort ideale (jonge, mooie, sterke) vrouw.
Met Tag Der Freiheit, Sieg Des Glaubens en Triumph Des Willens maakte ze een reeks propagandafilms in opdracht van de Führer, waarin de kracht van de Wehrmacht, de hechtheid van de nazibeweging en de macht van Adolf Hitler duidelijk naar boven moest komen. De eenheid van het Duitse volk stond centraal: eine Gemeinschaft, ondanks (regionale) herkomst, sociale klasse, beroep, vermogen of opleidingsniveau. De herovering van de mannelijke trots van de verliezer van WOI was een terugkerende boodschap. Het waren drie films bedoeld om af te schrikken of te verleiden, afhankelijk van je affiniteit met de opkomst van het nazisme. Vooral Triumph Des Willens is ook een technisch en visueel verbluffend huzarenstuk.
In Olympia, haar documentaire over de Olympische spelen van 1936, infiltreert een uitgesproken propagandistisch karakter de sportieve festiviteit van de spelen. Hitler is zodanig aanwezig dat de film met moeite iets anders wordt dan een grote Hitlershow. Het politieke en militaire karakter van sommige sporten (paardencompetitie op het veld, bijvoorbeeld) en van de openingsceremonie (omwille van de nazigroet van enkele nationale delegaties) komt sterk naar boven. Ook de schoonheidscultus en de verheerlijking van Griekse (Westerse) culturele referenties wordt soms gezien als een sterk ideologisch element.
Riefenstahls ‘Rattenfängerfilme’, zoals een oudere en ongezien scherpe dame deze films samenvat in Riefenstahl, zijn haar testament en zeggen veel over wie ze werkelijk was.
In welke mate is deze film ook een portret van een volk?
“Het was voor mij heel belangrijk om iets te vertellen over de wortels van het fascisme. Op historisch, maar ook op psychologisch vlak. Volgens haar eigen narratief sloot Riefenstahl zich pas in 1933 aan bij het fascisme, na een overweldigende ontmoeting met Hitler. Voor mij is het interessanter om te laten zien dat Riefenstahl een prototype van een fascist is.”
“Wanneer je denkt aan haar opvoeding, bijvoorbeeld aan hoe ze heeft (moeten) leren zwemmen: ze werd in het water gegooid , verdronk bijna en moest op het laatste moment worden gered. Dat is een typische, Pruisische vorm van opvoeding. Pruisen werd decennialang omsingeld door vijanden: Rusland, Oostenrijk, Frankrijk. De (militaristische) ideologie was: ‘We moeten sterker zijn, moediger, harder’. Zo werd ze opgevoed. Ze moest haar mannetje staan. Het interessante is dat, als je op zoek gaat naar het gen van het fascisme, je dat vindt in de impuls om de sterke te moeten zijn, de winnaar, en tegelijkertijd in het misprijzen van zwakheid. Dat is in de eerste plaats een vorm van zelfminachting die geprojecteerd wordt op anderen. En dat is een van de factoren die haar vatbaar maakte voor fascistische ideeën.”
“Maar in tweede instantie heb je in haar een spiegelbeeld van de ervaring van WOI-veteranen. Denk aan oud-piloot Ernst Udet, bijvoorbeeld, die zegt dat ze uit de assen van de Eerste Wereldoorlog zijn herrezen, dat de zwaksten werden gebroken maar de overlevers sterker dan ooit zijn. Zo werd de nood geformuleerd om samen te komen onder de vlag van de Führer. Een directe link met de ontwikkeling van het Derde Rijk. Dat is ook deel van waarom Leni Riefenstahl werd wie ze was.”
“Het is voor mij belangrijk om te kijken naar deze diepere structuren, om niet alleen mensen te betichten van fascisme of te beschuldigen van verspreiding van desinformatie. We moeten begrijpen van waar de behoefte komt, waarom mensen leiders volgen die beloftes maken die in feite neerkomen op zelfschade. Het verhaal van Leni Riefenstahl laat toe om die behoefte te analyseren, de nood aan leugens en mythes. Ook na de oorlog, want ze bleef vastzitten in de ideologie. Wanneer je naar haar latere telefoongesprekken luistert, besef je dat ze er nog altijd deel van uitmaakt.”
In welke mate is het gezond om volgers, kiezers en meelopers ter verantwoording te roepen voor de electorale overwinning van een fascistisch project?
“Uiteraard heeft het geen zin om mensen hun domheid verwijten, bij wijze van spreken. De echte vraag is wat het omslagpunt is: hoe sterk is een democratie om om te gaan met een fenomeen als Donald Trump, bijvoorbeeld. Kan hij, bijvoorbeeld, met de benoeming van gelijkgestemden in het Hooggerechtshof, de democratische instellingen ondermijnen tot het punt dat het systeem van checks and balances niet meer kan functioneren? We hebben een vergelijkbare discussie in Duitsland. Sommige mensen maken zich geen zorgen over een eventuele overwinning van AfD want ‘dat is democratie’. Ik vind dat een beetje naïef, misschien omwille van de ervaring met de electorale overwinning van Hitler in 1933. Toen kwam de Machtigingswet en werd de scheiding der machten stap per stap ontmanteld.”
“Het heeft weinig zin om kiezers met de vinger te wijzen, maar ik geloof wel in de bewustmaking over de gevolgen van een keuze, informeren op een manier die mensen doet reflecteren en een eigen standpunt innemen. Ik neem de kijker ernstig, ik geef geen eenvoudige antwoorden, maar ik wil mezelf niet verwijten een ontwikkeling te hebben waargenomen en niks te hebben gedaan. De democratie is heel kwetsbaar en loopt gevaar. Elke dag. En we moeten ze verdedigen. Niet door ons neer te leggen bij de wil van de kiezer, maar door de actieve verdediging van de democratische instellingen, ondanks de wil van de kiezer.”
Na het beklimmen van die berg aan materiaal over Leni Riefenstahl, is er nog een vraag die voor jou onbeantwoord blijft?
“Er zijn veel vragen! Een van de vragen is waarom het voor haar nodig was om te blijven liegen tot haar laatste zucht. Misschien was haar betrokkenheid groter dan we weten – denk aan het bloedbad in Końskie waar ze getuige van was. In dat geval is een leugen een manier om te overleven. Een andere mogelijkheid is dat ze in de jaren 1930 een overtuigde nationaalsocialist was en dat ook na de oorlog is gebleven. De vraag is of één van deze twee antwoorden het juiste is, of beide.“
“Misschien is het goed om geen definitief antwoord te hebben, want dat betekent dat we het nog altijd moeten hebben over een personage als Leni Riefenstahl. Als we tot een finaal antwoord komen, kunnen we zeggen: ‘full stop, dat was Leni Riefenstahl, we weten nu genoeg’. Zolang er onbeantwoorde vragen op tafel liggen, blijft de behoefte ons ertoe verhouden.”
(Gastbijdrage van Orlando Verde)
Nonnas
Thunderbolts*
Another Simple Favor
My Sunshine
