Momenteel kan je Superette Anna, het langspeelfilmdebuut van Vlaamse cineast Piet Sonck, via Streamz bekijken. Een unieke gelegenheid want de film kwam eigenlijk – door corona – nooit in de bioscopen. Voor wie tekst en uitleg wenst over dit apart brokje Vlaamse filmgeschiedenis, lijsten we enkele zaken hieronder op.
Synopsis, context en stijl
Het gebeuren vond plaats op 6 maart 1987. Een gemaskerde stoere kerel overvalt net voor sluitingstijd, een superette. Een flinke tegenvaller voor de boef want er valt bijna geen buit te rapen in de kleine lokale handelszaak. De gemaskerde is ogenschijnlijk een banale bandiet, maar na verloop van tijd blijkt hij een oude bekende te zijn van de eigenaars. Na 15 jaar gevangenisstraf voor een gewapende overval met een dodelijk slachtoffer komt hij een aantal zaken rechtzetten. Als de politie komt opdagen, besluit hij de familie die de superette uitbaat, te gijzelen. Ondertussen is de Herald of Free Enterprise, het Brits roll-on-roll-off-autoveer, net buiten Zeebrugge aan het zinken.
Een van de passagiers zou weleens Anna – de bazin van de superette – kunnen zijn die op deze onfortuinlijke avond naar Engeland is gereisd om haar familie te bezoeken. Terwijl de familie en de overvaller de ondergang van de veerboot op de achtergrond (letterlijk) volgen via de pas aangekochte moderne televisies tegen de wand achterin in de supermarkt, wordt de ware toedracht van gebeurtenissen uit het verleden duidelijk. Op het moment dat de laatste slachtoffers van de Herald of Free Enterprise van boord worden gehaald, kent ook de gijzeling in de supermarkt haar ontknoping.
Faction
De historische context waarin het verhaal kadert – de ramp met de Herald of Free Enterprise – is een gebeurtenis die de jaren ’80 heeft bepaald en vandaag nog altijd nazindert zowel in België als Groot-Brittannië. Het zinken van het schip is ook een metafoor voor de nood waarin de superette zich bevindt want die spartelt om niet kopje onder te gaan vanwege de moordende concurrentie van de grote supermarkten. Bovendien weerspiegelt het thema van de film dat je je fouten niet voor eeuwig kunt verbergen. De manier waarop de bemanning van de Herald of Free Enterprise met de veerboot omsprong, was bijna een schoolvoorbeeld van een recipe for disaster. Ooit moest er iets gebeuren en zou de waarheid aan het licht komen, zoals dat ook gebeurt binnen de familie die de superette uitbaat.
Er zijn niet zo veel speelfilms die werken met het principe van onafgebroken, lange opnamen. De Hitchcock-klassieker Rope (1948), 1917 van Sam Mendes (2019) en Blindsone (Blind Spot) uit 2018 van de Zweedse actrice/scenariste/cineaste Tuva Novotny, komen wellicht het dichtst in de buurt. Russian Ark van Alexander Sokurov (2002) is dan weer een voorbeeld van een doorgedreven Steadicam-aanpak.
Hét voorbeeld bij uitstek is Inarritu’s Birdman (2014). Maar het idee voor dit project dateert al van lang voordat deze film hoge ogen gooide (oorspronkelijk idee dateert al uit 2010), wat meteen de intrinsieke waarde ervan onderstreept. Een Vlaamse film in deze stijl is sowieso apart, los van Chantal Akermans film Jeanne Dielman, 23, Quai De Commerce, 1080 Bruxelles (1975). Cameragewijs draait alles rond ‘one shots’ van circa 3 à 9 minuten, een vijftiental keer na elkaar, waarbij een scheepsramp op een tv-beeld en een desolate supermarktgang fungeren als visueel bindmiddel tussen de verschillende ‘hoofd(personage)-stukken’.
De keuze voor digitaal plus Steadicam ligt voor de hand. Bert Temmeran en Michaël Vermaerke staan in voor het uitstekend camerawerk en DOP’er Pieter-Jan Neyrinck is verantwoordelijk voor de vakkundige camera-choreografie. Visueel geldt als basisgegeven het contrast van de vrij kleurrijke verpakkingen ten opzichte van de kille familiebanden, waarbij er ook met scherpte-contrasten wordt gewerkt om de innerlijke en uiterlijke afstand tussen de verschillende personages te benadrukken. Elk personage krijgt een hoofdkleur mee die bepaald wordt door hun specifieke emotionele toestand.
Dit vertaalt zich ook in hun kleding en bijhorende attributen. Als titelsong voor begin- en eindgeneriek zijn de tijdloze nummers van de popgroep Amoy Fanray gebruikt. Deze Gentse alternatieve indieband componeert hedendaagse popsongs die een eighties-stijl uitademen. Nog even vermelden dat Superette Anna wordt aangevuld met een mini-documentaire waarbij vier specifieke personen (meestal voor de eerste maal) hun verhaal doen over de Herald-ramp: Jan Brants, (politiecameraman), Reddy De Mey (journalist), Daniel Lamote (Herald veiligheidsmanager) en Jennifer Vrielinck (auteur).
Daarom kan je Superette Anna omschrijven als een ‘faction’-film – naar analogie met de literaire term – omdat de combinatie van waargebeurde feiten die worden vermengd met een fictieverhaal naadloos samenkomen in de eindgeneriek waar de cast hun respectievelijk eigen persoonlijk Herald-verhaal meegeven.
Superette Anna is een moderne variant op een ‘huis clos’: het hele verhaal speelt zich, los van de intro en drie flashbacks, integraal af in de superette. De film lijkt conventioneel opgebouwd, maar onthult zich in negen ‘lagen’ en wordt als een ui langzaam afgepeld. Elke nieuwe laag brengt onvermoede aspecten van het verhaal aan het licht en stuurt het in een nieuwe richting. Iedere laag is één lang ononderbroken en ingenieus opgebouwde one-shot, zonder cuts. Ook de drie zorgvuldig verspreide flashbacks, waardoor de kijker zelf de puzzel van de backstory van de personages kan leggen, zijn one-shots. Dit cinematografische proces komt in Vlaanderen/België zelden of nooit aan bod. Je kan dit procedé beslist dan ook beschouwen als een waardevol experiment.
Het directe gevolg van deze experimentele aanpak is dat het budget bescheiden is. Als economist weet Sonck natuurlijk perfect dat de duurste dagen de opnamedagen zijn. Door het aantal opnamedagen te beperken kan het totaalbudget uiteraard laag worden gehouden. Op die manier wordt geen afbreuk gedaan aan de kwaliteit van de productie. Integendeel, de kijker ervaart de film als een heel bijzondere belevenis. Internationale films met dergelijke opbouw/opzet worden steevast gelauwerd. Het is dan ook hoog tijd voor een Vlaamse/ Belgische variant.
Dada en metaforen
Thematisch sluit Superette Anna beslist aan bij Soncks vroeger werk en zijn gekende persoonlijke dada: het gebrekkig communiceren. Zelf heeft hij meer dan een decennium lang gewerkt voor een belangrijke telecom-operator waar hij opmerkte hoe snel beperkte communicatie kan leiden tot foute beslissingen en/of opvattingen. Gebrek aan communicatie is een van de oorzaken die tot het zinken van de Herald of Free Enterprise hebben geleid. De veerboot had vertraging en het personeel onderdeks gaf de brug het signaal om te vertrekken, maar meldde niet dat de boegdeuren nog open stonden. Die zouden ze onderweg wel sluiten. Dat hadden ze al vaker gedaan. Zo konden ze ook de uitlaatgassen van de auto’s wat laten ontsnappen want op dat moment is er altijd onvoldoende verluchting. Vertrekken met open boegdeuren is uiteraard tegen alle regels in. Maar wat niet weet, wat niet deert, zo reageerde het personeel onderdeks.
Vroeg of laat gaat het dan fout uiteraard. Zo ook met de Herald of Free Enterprise en eveneens met Eddy, het hoofdpersonage in Superette Anna. Hij heeft zijn misstappen onder de mat geveegd en de schuld in iemands anders schoenen geschoven, maar op een dag komt de waarheid beslist bovendrijven. Het beeld van de zinkende veerboot staat ook symbool voor de langzame ondergang van de buurtwinkels die niet meer kunnen opboksen tegen de concurrentie van de grote supermarkten, maar desondanks toch vasthoudend blijven spartelen om het hoofd boven water te houden. Dit concept is gegroeid dankzij de hulp van Geert Bouckaert, Piets co-scenarist.
Het (hoofdzakelijk) draaien op één locatie maakte het mogelijk om deze film voor een relatief beperkt budget te maken. De regie- en beeldmatige aanpak vereiste echter sterke content. Sonck besliste daarom van meet af aan om een ervaren scenarist aan te trekken om de basisideeën dieper uit te werken, op punt te stellen en een onderbouwd scenario te schrijven.
Motivatie scenarist
Het scenario van Superette Anna werd geschreven door Piet Sonck en Geert Bouckaert. De motivatie van Bouckaert om samen met Piet het scenario te schrijven: “Een langspeelfilm schrijven is voor elke tv-scenarist nog altijd de ultieme droom. Een droom die niet altijd bereikbaar is. Toen Piet Sonck me het idee van Superette Anna pitchte was ik meteen geïntrigeerd. Het Mal Clos-gegeven en de link met de Herald of Free Enterprise-ramp spraken mij onmiddellijk aan. Piet had een heel duidelijke visie over de visuele stijl en aanpak, maar het basisverhaal vertoonde nog wat hiaten. Dat maakte het voor mij extra interessant omdat ik de kans kreeg om met dat ruwe materiaal aan de slag te gaan en samen met Piet een coherent geheel op punt te zetten en toe te werken naar een verhaal dat steek houdt met een duidelijk thema en een sterke en verrassende opbouw. Bij een verhaal dat zich (hoofdzakelijk) afspeelt op één locatie, is het een hele uitdaging als scenarist om dat spannend te houden en met voldoende twists en turns de kijker te blijven boeien. Ik ben ervan overtuigd dat we daarin geslaagd zijn. Omdat dit mijn eerste scenario is voor een langspeelfilm ben ik bereid om low-budget te werken. Het is een kans om ervaring op te doen. Bovendien kunnen we als independent filmmakers experimenteren binnen een stijl die grote producenten al snel als te risicovol of te niche beschouwen. Verder staat het idee om independent te werken me bijzonder aan omdat ik op die manier veel meer mijn stempel op deze film kan drukken. Als co-producer bepaal ik mee de cast. Iets waar je als scenarist bij big budget producties totaal niet bij betrokken wordt. Daar geef je je scenario af aan een regisseur, die je niet kiest en leg je het al of niet slagen van het project in zijn handen en in die van de cast waarover je niets te zeggen hebt. Ik had alle vertrouwen in de capaciteiten van Piet als regisseur. Mijn doel is om hem sterke content aan te bieden, maar de aanpak die we voor deze productie voor ogen hebben, staat of valt nog veel meer dan eender welke productie met ijzersterke vertolkingen. Ondanks het beperkte budget moesten we erin slagen om een sterke cast aan te trekken. Daar wilde ik graag ook mee over waken. De eindgeneriek bevestigt dit.”
Personages en cameos
WALTER (37) – David Cantens
Walter is wat men in de volksmond een “te brave mens” noemt. Hij wil het beste voor iedereen. Hij vond in Marianne een goed lief en zag zijn toekomst in de superette van haar ouders. Zijn goedheid is Walter fataal geworden. Als hij na jaren brommen eindelijk vrijkomt, pleegt hij onmiddellijk weer een misdaad. Hij kan die voor zichzelf perfect verantwoorden: hij komt het geld halen dat Eddy in zijn plaats heeft verdiend. Want daar heeft hij recht op.
DOLF (60) – Warre Borgmans
Dolf is samen met zijn vrouw Anna de eigenaar van de superette. Hij heeft een sterk rechtvaardigheidsgevoel en een goede dosis gezond verstand, maar geen neus voor zaken. Daarom heeft hij dit dan ook altijd aan Anna overgelaten.
ANNA (58) – Loes Van den Heuvel
Anna is de sterke vrouw achter Dolf. De bazin van de zaak, het brein achter de schermen. Zij zette de kruidenierswinkel van haar ouders verder en bouwde hem uit tot een superette. Zij is een geboren leidersfiguur en zakenvrouw. Iemand met visie en gezonde ambitie. Ze houdt de teugels strak, maar kan mensen goed motiveren.
MARIANNE (35) – Kim Hertogs
Marianne is de enige dochter van Dolf en Anna. Ze lijkt, net zoals haar moeder, rationeel en nuchter. Achter haar koele uiterlijke verschijning, schuilt een heel emotionele vrouw. Marianne werd door haar moeder en vader opgevoed om sterk te zijn. Je nooit zwak opstellen en altijd blijven vechten zijn haar levensmotto’s. Eigenlijk is zij heel romantisch, die voor zichzelf een avontuurlijke toekomst zag. Onder impuls van haar moeder koos ze voor zekerheid en studeerde ze boekhouden. Ze belandde als werkkracht in de familiezaak.
SANDRA (15) – Kimke Desart
Sandra is net 15 geworden en volop aan het puberen. Ze voelt zich door iedereen onbegrepen, in de eerste plaats door haar moeder, maar ook door haar grootouders. Sandra groeide op in de superette met twee moeders, haar moeder en oma, die het bovendien niet altijd eens waren over haar opvoeding. De 45-jarige versie van Sandra wordt vertolkt door Ina Geerts.
EDDY (40) – Bert Haelvoet
Eddy raakte altijd met alles weg. Hij kan het heel goed uitleggen en draait iedereen vlotjes rond zijn vinger. In feite is hij een mooiprater met een grote mond en veel overtuigingskracht. Eddy is heel aanwezig. Stoer, macho. De brave Walter bewonderde Eddy vroeger stiekem omdat hij alles deed wat Walter niet durfde. Hij wist zich op te werken tot vennoot en parttime lover van Marianne.
GUY (38) – Victor Peeters
Guy zat op dezelfde school als Walter en Eddy. Guy was een briljante student. Hij koos voor de opleiding van dokter en droomde ervan om ooit aan de slag te kunnen als gereputeerde chirurg. Toen zijn moeder tijdens een overval op een postkantoor werd doodgeschoten, nam zijn leven plots een totaal andere wending. Hij verwaarloosde zijn studies, raakte steeds zwaarder verslaafd aan allerlei drugs en sukkelde aan lagerwal. Sindsdien zwerft hij doelloos in de straten rond de superette waar hij zijn dagelijkse voorraad drank komt inslaan. Ten slotte nemen Barbara Sarafian als onfortuinlijke mama van Guy, Tom Audenaert als hoofdcipier, Rkan Albay als gevangene die wordt neergestoken, Abbas Fasaei als de medegevangene die de aanslag uitvoert, Sieber Marly als hulpbewaarder en Line Pillet als empathische politieagente, de olijke cameos voor hun rekening.
REGIE: Piet Sonck
CAST : Loes Van den Heuvel, Warre Borgmans, David Cantens, Barbara Sarafian
JAAR: 2023
LAND : België
GENRE : drama
