Wie is Chantal Akerman? Een Belgische actrice, producente, kunstenares, auteur, componiste, scenariste en filmregisseuse die in Parijs woonde en vooral bekend is om haar innovatieve en experimentele benadering van cinema. Ze werd geboren in Brussel op 6 juni 1950 en overleed door zelfdoding, in Parijs op 5 oktober 2015, precies een decennium geleden, wat geëerd wordt met de centrale berm aan de Handelskaai te Brussel naar haar te noemen. Haar minimalistische stijl en focus op tijd, ruimte en het alledaagse leven maakten haar beroemd.
Invloedrijke films en documentaires van haar zijn: Je, tu, il, elle (1974), News from Home (1977), Les Rendez-vous d’Anna (1978), Golden Eighties (1986), D’est (1993), Un Divan à New York (1996), La Captive (2000), De l’autre Côté (2002), Demain on Déménage (2004), La Folie Almayer (2011) en No Home Movie (2015). Haar meest iconische werk is beslist de film Jeanne Dielman, 23 Quai du Commerce, 1080 Bruxelles uit 1975, die vaak wordt geprezen om zijn trage tempo en de manier waarop het de vervreemding en routine van het dagelijks leven onderzoekt. Jeanne Dielman, 23 Quai du Commerce, 1080 Bruxelles werd in 2022 uitgeroepen tot de beste film aller tijden door de beroemde Britse filmkritiekvereniging Sight & Sound, in hun prestigieuze jaarlijkse lijst van de beste films. Dit markeerde een historisch moment, aangezien het de eerste keer was dat een film van een vrouwelijke regisseur de top van deze lijst bereikte. De stad Brussel vond het onlangs dan ook meer dan gepast om een nieuwe mural/fresco van de Spaanse schilderes Alba Fabre Sacristán in te huldigen. Deze gigantische figuratieve afbeelding met een vleugje impressionisme toont trouwens een markante scène uit de film Jeanne Dielman. Te bewonderen op de hoek van de Schuitenkaai en de Sint-Andriesstraat te Brussel.
Wat betreft filmprijzen heeft Chantal Akerman verschillende prijzen en onderscheidingen ontvangen, hoewel ze tijdens haar carrière nooit de ‘grote’ prijzen won die veel van haar tijdgenoten kregen. Ze ontving onder andere wel een Gouden Luipaard op het Locarno Filmfestival voor haar film Les Rendez-vous d’Anna (1978). Daarnaast ontving ze de FIPRESCI-prijs op verschillende filmfestivals voor haar werk, evenals andere erkenningen voor haar bijdrage aan de filmkunst, maar Akerman stond meer bekend om haar invloed en haar pionierswerk dan om commerciële prijzen.
Akermans oeuvre bestaat niet alleen uit films, maar ook uit installaties, performances, videokunst en had een grote invloed op de avant-garde en feministische filmbewegingen. Daarnaast vond ze soms ook nog de tijd om esssays, autobiografische teksten en enkele boeken te schrijven. In 1998 verscheen Une famille à Bruxelles, een autobiografische roman.
Haar bekendste roman is ongetwijfeld Ma Mére Rit dat pas in 2024 onder de titel Mijn Moeder Lacht, naar het Nederlands werd vertaald door Martine Woudt (met het voorwoord ‘Chantal Akerman verkoopt een koe’ van Niña Weijers) en nog maar enkele maanden in de boekenwinkels ligt.
Mijn moeder lacht is de indrukwekkende, ontroerende en tegelijkertijd complexe roman. Het werd postuum uitgebracht in 2015 en biedt een intieme blik in de relatie van Akerman met haar moeder, Nelly, die Auschwitz overleefde, en de impact die haar ziekte en overlijden hadden op haar leven. Het werk is een mengeling van persoonlijke herinneringen, reflecties over verlies en een zoektocht naar de eigen identiteit, terwijl het ook de grijze gebieden van een moeizame moeder-dochterrelatie verkent. In deze roman komt Akermans onmiskenbare stijl als filmmaker sterk naar voren, met een precieze aandacht voor details, tijd en de melancholische observaties van het dagelijks leven.
De roman draait om de stervende moeder van de verteller, een thema dat niet alleen de psychologische diepgang van het verhaal bepaalt, maar ook de existentiële zoektocht van de hoofdpersoon. Akerman weeft een verhaal dat zowel autobiografisch als universeel is, met een specifieke focus op het verlies van een ouder en de complexiteit van de relatie die de verteller met haar moeder had. De titel Mijn moeder lacht verwijst naar een moment van herinnering aan haar moeder, maar het is ook een uitdrukking van de ongrijpbaarheid van het leven en de dood. In het boek wordt het verlies van haar moeder niet alleen als een fysieke gebeurtenis beschreven, maar vooral als een mentale en emotionele reis van verwerking.
De structuur van het boek is fragmentarisch en associeert eigenlijk met een filmische vertelling, wat een kenmerkend aspect van Akermans werk is als cineaste. Het verhaal volgt geen lineaire tijdlijn, maar is eerder een opeenstapeling van herinneringen, gedachten en observaties, waarbij tijd soms stilstaat of juist versnelt. Dit geeft de roman een dromerige, maar ook verstikkende sfeer, wat de ervaring van rouw en verlies op een heel andere manier tot leven brengt. De lezer wordt niet geleid door een strikt plot, maar door de gevoelens, gedachten en visuele indrukken van de verteller.
Mijn moeder lacht is in de eerste plaats een roman over het verlies van een moeder en zoals de titel suggereert, draait het niet alleen om het verdriet, maar ook om de paradoxen van dit verlies. Het lachen van de moeder, een vrolijk, maar ook spottend gebaar, symboliseert de manier waarop Akerman haar moeder herinnert: een vrouw die de verteller zowel liefde als frustratie bood. Het lachen van de moeder is tegelijk iets dat de verteller pijn doet en troost biedt, een gelaagdheid die Akerman meesterlijk uitwerkt.
Wat het verlies van haar moeder nog ingewikkelder maakt, is de ziekte van Nelly: het langzame verval van haar lichaam en geest. Akerman beschrijft op een bijna klinische manier de fysieke aftakeling van haar moeder, maar tegelijkertijd wordt het als een persoonlijke ervaring gedeeld. Dit zorgde ervoor dat de roman soms schokkend en ongemakkelijk aanvoelt, omdat het de lezer dwingt om na te denken over de fragiliteit van het lichaam en de eindigheid van het leven. Rouw is een centraal thema, maar de manier waarop Akerman ermee omgaat is doorweven met subtiele reflecties over de onvermijdelijkheid van de dood, de vervreemding die het verlies veroorzaakt en de emoties die het oproept.
De auteur toont dat verlies niet eenvoudig is. Het is geen enkelvoudig proces, maar een mengeling van pijn, berusting en onbenoembare gevoelens die voortdurend veranderen. In Mijn moeder lacht raakt de lezer niet alleen het verlies van de moeder zelf, maar ook de vraag hoe men zich verhoudt tot de ouder die sterft. Het is een zoektocht naar wat er blijft wanneer iemand die zo belangrijk is voor je bestaan langzaam uit je leven verdwijnt.
De relatie tussen moeder en dochter is een ander belangrijk thema in dit werk. Akerman schildert de dynamiek tussen haarzelf en haar moeder met een eerlijke, vaak rauwe benadering. Er is geen romantisering van de moeder-dochterband. De moeder wordt niet neergezet als een heilige of een ideaal, maar als een complexe vrouw die zowel warmte als afstand creëert in haar relatie met haar dochter. Deze gelaagdheid maakt de roman bijzonder intrigerend. Akerman was zich bewust van de paradoxen in hun relatie: de moeder was tegelijk steun en belemmering, een bron van liefde en een bron van conflict. Deze disharmonie werd versterkt door de fysieke afstand tussen moeder en dochter en de emotionele lading van de ziekte.
Akerman was bekend met de complexiteit van moeder-dochterrelaties en in deze roman legt ze de kwetsbaarheid en de twijfels vast die dit type relatie vaak met zich meebrengt. Het was een relatie die gekarakteriseerd werd door afstand, maar ook door diepe verbondenheid. Akermans schrijven weerspiegelt de worsteling van het vinden van een balans tussen loyaliteit en het verlangen naar autonomie, een dynamiek die voor veel kinderen van ziekelijke ouders herkenbaar zal zijn.
Hoewel Mijn moeder lacht een roman is, is de invloed van Akermans filmwerk onmiskenbaar. Haar kenmerkende manier van observatie, haar voorkeur voor lange stiltes en haar gevoel voor tijd en ruimte komen ook hier sterk naar voor. De structuur doet denken aan het langzame, methodische camerawerk dat kenmerkend was voor haar films, waarbij momenten van stilte en introspectie worden vastgelegd, maar tegelijkertijd altijd de dreiging van iets onbenoembaars op de achtergrond aanwezig is. Dit zorgt ervoor dat je je als lezer soms wat ongemakkelijk voelt, maar tegelijkertijd diep geraakt wordt door de subtiliteit van de emoties.
De fragmentarische vertelstijl – vaak gekenmerkt door de afwezigheid van expliciete overgangen tussen scènes of gedachten – roept de sfeer van haar films op, waarbij de nadruk ligt op de visuele en emotionele ervaring van het moment, in plaats van op een traditioneel plot. Het boek voelt soms aan als een film zonder beelden, waar de lezer de wereld niet in beelden ziet, maar in gevoelens en gedachten.
Conclusie? Mijn moeder lacht is een diepgaande en ontroerende roman die Chantal Akermans vermogen om lastige emoties en relaties te verkennen uitstekend tot uiting brengt. Het is een werk dat je als lezer dwingt om je in de complexiteit van rouw, verlies en de moeder-dochterrelatie te verdiepen. Tegelijk biedt het een intieme kijk op de auteur zelf. De filmische invloed van Akerman komt sterk naar voor wat het tot een bijzondere ervaring maakt voor lezers die bekend zijn met haar werk. Het is een boek dat, ondanks zijn pijn en ongemak, de schoonheid van herinnering en de kracht van introspectie belichaamt. Het maakt duidelijk dat Akerman, zowel als filmmaker en als schrijver, een unieke stem had die in geen van haar werken gemakkelijk in woorden te vatten is. Een must-read voor iedere rechtgeaarde filmliefhebber.
BRICK
Sujo
Rapaces
28 Years Later
