Joachim Lafosse is een ware klasbak, misschien wel Belgisch meest geapprecieerde regisseur in het buitenland. Hij werd geboren op 18 januari 1975 in Ukkel. In 2001 studeert hij af aan het l’IAD (Institut des Arts de Diffusion) als regisseur. Na de vingeroefening Egoïste Nature (2000) slaat zijn eindejaarswerk, de kortfilm Tribu, in als een bom op talrijke filmfestivals en incasseert de prent meteen de prijs van beste kortfilm op het filmfestival van Namen in 2001. De daaropvolgende jaren is hij zowel als scenarist, regisseur en producer actief betrokken bij tal van interessante filmprojecten (co-scenarist van Benoît Mariage’s L’autre en de documentaire Scarface) en toneelstukken.
In 2004 verbaast hij het filmwereldje met zijn debuterend intimistisch en aangrijpend familiedrama Folie Privée, over een echtscheiding met een fatale afloop. Een jaar later participeert hij aan l’Atelier du Festival de Cannes met zijn project Révolte Intime. Zijn volgende langspeelfilm Ça Rend Heureux, is geen sociaal drama maar een speelse komedie waar realiteit en fictie spitsvondig door elkaar vloeien. Deze reflectie over een misnoegde regisseur wiens debuutfilm geen publiek vindt, krijgt op het filmfestival van Angers de Juryprijs en de publieksprijs op het Filmfestival van Brussel.
Lafosse is een vaste waarde op internationale filmfestivals sinds Venetië in 2006 Nue Propriété, een pijnlijke vivisectie van het contemporaine gezinsleven met de koningin van de karakterrollen Isabelle Huppert en de Belgische gebroeders Renier in de hoofdrollen,selecteerde. Deze brok therapeutische cinema werd overal op lovende kritieken onthaald.
Tijdens het filmfestival van Cannes mocht hij al Élève Libre (2008), À Perdre la Raison (2012), L’économie du Couple (2016) en Les Intranquilles (2021) presenteren. Met Un Silence, zijn tiende langspeelfilm, creëert Lafosse alweer een spanningsboog om u tegen te zeggen. De film ging in wereldpremière op de Officiële Competitie van het 71ste San Sebastian Filmfestival. Deze psychologische thriller legt een pijnlijke familietragedie bloot die veel te lang in stilte werd gehouden. We volgen de leden van en gezin terwijl ze ieder op hun manier omgaan met een heftig trauma. Pakkend, meeslepend en bikkelhard. Lafosse zorgt er vakkundig voor dat je helemaal meegesleurd wordt in het kwetsbare verhaal. Le prince van de Belgische artfilm ontving ons met open armen en vertelde ons veel over zijn laatste hersenkronkel, Daniel Auteuil, Emanuelle Devos, dystopische gezinnen en nam ons in vertrouwen voor een verrassende openbaring over zijn eigen jeugd.
Wil je voor onze lezers kernachtig het verhaal even samenvatten van Un Silence?
Joachim: Natuurlijk. In dit psycho-emotioneel drama draait alles rond een zekere François Schaar. Hij is een heel prestigieus advocaat met een goed bewaard geheim. Op een dag kan zijn aanzienlijke reputatie mogelijks verdwijnen als sneeuw voor de zon. Er driegt een diep bewaard familiegeheim aan het licht te komen. Astrid, zijn echtgenote, die al bijna dertig jaar op de hoogte is van bepaalde ernstige, maar verzwegen feiten, voelt dat het serene evenwicht van haar gezin wankelt omdat haar kinderen op zoek zijn naar gerechtigheid. Als moeder staat ze voor een verscheurde keuze: moet er gerechtigheid komen na al die jaren of moet ze eerder haar verschillende gezinsleden beschermen. Ze beseft dat er dringend wel ‘iets’ moet gebeuren want de intriges en spanningen neigen stilaan naar een implosie. Ondertussen neemt de pers gretig het gezin onder de loep. De journalisten willen maar al te graag het grote schandaal blootleggen. De druk stijgt en er zal een keuze moeten gemaakt worden. Verder wil ik niks van het verhaal spoilen (glimlacht). Het publiek moet het vervolg, de verdere verwikkelingen en de uiteindelijke ontknoping zelf ontdekken in de bioscoop.
Je rept er zelf met geen woord over, maar voor alle duidelijkheid: Un Silence is toch gebaseerd op waargebeurde feiten van en het schandaal rond Victor Hissel?
Joachim: Ja, inderdaad (bevestigend hoofdknikje).
Niet iedereen zal de naam Hissel iets zeggen. Wie was hij?
Joachim: Een advocaat uit Luik. Hij nam toentertijd de verdediging op zich van Julie Lejeune en Mélissa Russo, de twee slachtoffertjes van Marc Dutroux.
Ja, oké, maar rond die man zijn persoonlijk leven, is er toch een heus schandaal geweest?
Joachim: Dat mag je wel zeggen. Begin 2009 werd hij op een avond heel ernstig verwond door Romain, zijn eigen zoon, in een steekpartij nadat hij was beschuldigd van het bezit van kinderporno. In 2010 werd hij hiervoor trouwens tot tien maanden cel veroordeeld. Deze zaak beroerde hevig de publieke opinie in ons land. Zeker omdat Hissel als advocaat van de twee jonge meisjes op een bepaald moment heel beladen de pers had toegesproken in het bijzijn van de ouders. Door deze emotionele en empathische toespraak werd hij landelijk heel bekend en gerespecteerd. De naschok was dan ook groot toen naderhand bleek dat hij zelf schuldig was aan kinderporno, stel je voor (diepe zucht). Toen dit aan het licht kwam, viel zijn zoon hem aan met een mes. Later verklaarde de zoon dat hij de double face van zijn vader psychisch echt niet langer meer kon tolereren. In zekere zin te begrijpen natuurlijk. Een man die staat voor de gerechtigheid in zijn land, die bovendien een warme en verdedigende rol opneemt voor twee jonge Dutroux-slachtoffertjes, blijkt dan zelf verrassend een crimineel van het verwerpelijkste soort te zijn. Niet dat een aanval met een mes goed te praten valt, maar deels wel te plaatsen is vanuit deze controversiële dualiteit.
Gans deze zaak en de bizarre omstandigheden hierrond, kwamen op dat moment hard binnen bij mij. Ik vond toen dat ik daar zeker ooit iets mee moest doen. Ik heb het scenario van Un Silence geschreven omdat ik een Belgische tiener was ten tijde van de Dutroux-affaire en ik ook getuige was van de beruchte Witte Mars. Zo’n 300 000 mensen die in de straten van Brussel betoogden voor een beter werkend gerecht dat in alle onafhankelijkheid de zaak-Dutroux tot op het bot moest kunnen uitspitten in functie van een betere bescherming van onze kinderen. Twintig jaar later, toen ik de zaak Hissel ontdekte, dacht ik dat er hier genoeg materiaal en feiten werden aangereikt om verschuivingen in ons systeem te illustreren. De angst te tonen voor de geïsoleerde pervert, voor het monster dat tevoorschijn kwam. Van een populistisch geloof in zuiverheid naar de realiteit die effectief gebeurt in het hart van onze families en in onze slaapkamers. Ik ben geen journalist, dus de objectieve feiten weergeven, is niet mijn job. Ik ben filmmaker en ik vertrek van dit gegeven en weef daarrond een gedramatiseerd verhaal.
Toch niet evident om daarrond een goed scenario te bouwen?
Joachim: Zeker niet (fronst te wenkbrauwen). Je moet weten dat ik meer dan acht jaar aan het scenario van Un Silence heb gewerkt. Het was verschrikkelijk moeilijk om het tot een goed geheel bij elkaar te sleutelen. Eerst schreef ik alles vanuit het oogpunt van de zoon. Doch ik was niet tevreden met het resultaat. Vervolgens vond ik het wel het proberen waard om het scenario uit te werken vanuit het gezichtspunt van de vader. Maar ook dat resultaat, bekoorde me niet echt. Toen dacht ik: laat me de omstandigheden benaderen vanuit de visie van de moeder. Eigenlijk de meest complexe figuur in het ganse verhaal. Ze verzwijgt eerst de feiten in functie om haar kinderen zoveel mogelijk te behoeden. Daardoor cijfert ze zichzelf weg en kropt ze al die negatieve gevoelens en spanningen op, alweer in functie van haar gezin. Emotioneel een heel zware dobber die moeilijk te verwerken valt. Vervolgens beginnen de feiten terug aan het licht te komen en staat ze voor een zwaar interfamiliaal dilemma. Hoe uiteindelijk dergelijke ernstige feiten nefast worden voor een mens, een vrouw, een moeder, is onvoorstelbaar (zucht). Dat is emotioneel degenererend en was dus in feite het meest aangewezen oogpunt, maar wel ook de meest complexe (lacht), om van daaruit het scenario uiteindelijk toch goed te krijgen.
Je schrijft voor iedere Lafosse-film altijd zelf je scenario’s. Waarom?
Joachim: Omdat ik graag de volledige controle heb over al mijn projecten en van film tot film realiseer ik me dat er een plezier schuilt in jezelf telkens te kunnen blijven verrassen. Ieder scenario betekent voor mij een soort van een reisplan. De reis begint met de opnames en eindigt bij de montage. Pas op; mijn scenario’s zijn geen dogma’s. Ik werk graag met acteurs in samenspraak. Samen verwerken we de dialogen beter en vlotter uit en bouwen we in overleg de personages dieper uit. Ik sta op de sets ook altijd open voor om het even welke constructieve inbreng van de acteurs.
Heb je de rol van de moeder geschreven met Emmanuelle Devos in je achterhoofd?
Joachim: Jawel. Er is maar één actrice bekwaam om die diepe gevoelens van Astrid aan de hand van ingehouden mimiek en blikken, geloofwaardig te vertolken en dat is Emmanuel. Ik wist dat zij die zware taak, perfect zou volbrengen. En ik had het duidelijk bij het rechte eind want zij is briljant in de huid van de getormenteerde Astrid.
Ze was dan wellicht wel gevleid toen je haar je scenario opstuurde?
Joachim: Ja en nee (lacht). Ja, omdat ze zei dat ze de moeder zeker wou spelen, maar niet vooraleer ik het scenario had herwerkt. Ze vond dat in het scenario dat ik haar had bezorgd de moeder niet realistisch overtuigend en afdoende was uitgewerkt. Ik had jaren gezwoegd aan het scenario en op het moment dat ik er eindelijk tevreden over was en het haar opstuurde, kreeg vrij snel feedback met de boodschap dat ze niet opgetogen was met het script (lacht). Ik kan je verzekeren dat dit voor mij een serieuze opdoffer betekende. Ik was daar een tijd serieus van aangedaan. Ik heb toen lang nagedacht en uiteindelijk besloten om het toch nog eens te herwerken. Deze nieuwe uitdaging was geen sinecure. Ik was mijn drive kwijt en miste moed en enthousiasme. Toch zette ik door. Na maanden schrappen, herschrijven en weer nieuwe correcties, stuurde ik haar de herwerkte versie opnieuw toe. Het was zenuwachtig wachten op haar antwoord. Ik alle stilte hoopte ik dat ze het deze keer wel zou goedkeuren want ik was mentaal uitgeput. Gelukkig vond ze deze versie ok en verklaarde ze zich bereid om de rol te vertolken. Een heuse oplichting, ik kan het je verzekeren.
Emmanuelle Devos is wel heel sterk aanwezig in Un Silence. Ze is bijna in iedere take te zien.
Joachim: Emmanuelle en ik realiseerden ons dat het uitwerken van het personage van Astrid, een riskante taak was. We moesten met nauwkeurigheid een vrouw tot leven brengen die al meer dan een kwart eeuw bewust de lippen op elkaar had gehouden. In onze ogen is Astrid een heel kwetsbare narcist. Er zit bij wijze van spreken een archaïsche barst in haar. Om haar personage zo geloofwaardig mogelijk te maken, hebben Emmanuelle en ik, Astrid gewoon proberen te observeren, te luisteren, onze tekortkomingen te voelen, onze lafheid, onze angsten, ons bourgeois onvermogen om te verliezen, om het risico te nemen om de gevestigde orde uit te dagen. We hebben geprobeerd het parcours van de vader te volgen, zonder te oordelen en zijn waarheid te proberen bereiken, wetende dat er vele waarheden zijn: de waarheid van het proces, de waarheid van de journalistiek en de waarheid tout court in al zijn complexiteit. In die zin leek het ons ondenkbaar om niet helemaal tot aan het wettelijke proces van de vader door te gaan in de film, want het is eigenlijk door gerechtigheid dat Astrid en Raphaël, de zoon, pas hun waardigheid terugkrijgen.
Un Silence valt of staat inderdaad, naast het scenario natuurlijk, volledig door de prestaties van de twee protagonisten. Het casten van Emmanuelle Devos was dus duidelijk geen sinecure. Daniel Auteuil was die direct akkoord om de toch niet zo makkelijke rol van de dubieuze vader op zich te nemen?
Joachim: Nee, hoor. Het casten van François, de vader, was absoluut niet gemakkelijk. Er waren aanvankelijk heel wat andere, heel bekende Franse acteurs in de running voor de rol van François. De meeste konden zich zeker vinden in het scenario, maar lieten weten dat ze zich niet direct de meest geschikte acteur voelden om zo’n delicate rol te vertolken. Ze waren in functie van hun carrièrestatus te bang voor deze rol.
Mag ik vragen welke acteurs de rol hebben geweigerd?
Joachim: Daar kan en wil ik om deontologische redenen niet op antwoorden. Ik wil die acteurs niet discrediteren. Het enige was ik daarover wel kwijt wil, is dat de vijf gecontacteerde acteurs, bekende Franse sterren waren (monkellachje).
En Daniel Auteuil had geen moeilijkheden met zijn personage?
Joachim: Bij Daniel Auteuil lag dat inderdaad helemaal anders. Ik stuurde hem het script en hij accepteerde vrij snel en moedig om het personage te spelen. Toen we elkaar voor het eerst lijflijk spraken, zei hij: “Ik ga proberen het personage tot leven te brengen voordat ik een oordeel vel over zijn persoonljkheid. Ik kan hem spelen omdat, in mijn ogen, perversie een afweermechanisme is. Het is de ergste soort, maar het is er wel een van. François is een man die worstelt met de waarheid. Hij kan de waarheid niet onder ogen zien of hij zou anders psychisch crashen.”
Wisten Emmanuelle of Daniel dat hun personages gebaseerd waren op waar bestaande personen?
Joachim: Nee. Dat is ook niet van belang. Ik herhaal: ik ben een filmmaker en ik realiseer een speelfilm. Het is niet de bedoeling om met Un Silence een objectief verslag af te leveren over de zaak Hissel. Dat is de taak van journalisten.
Is Un Silence dan voornamelijk een film over schaamte?
Joachim: Ja, ik denk het wel, maar dat realiseerde ik me niet toen ik het script aan het schrijven was. Het was op de set, met Emmanuelle, dat we het voelden. De misdaad boezemt angst in, de angst boezemt stilte in die op zich schuld en schaamte kweekt. Het is verkeerd om over stilte te oordelen. Het is een symptoom. We mogen nooit vergeten dat zwijgen niet de misdaad is en dat achter elke zwijgende persoon een beproeving schuilgaat, een moeilijkheid om zich uit te spreken, een kwetsbaarheid. Het was geweldig om met Emmanuelle Devos en de andere acteurs dit gevoel van schaamte naar voor te brengen.
Zijn er belangrijke aspecten in Un Silence waar je persoonlijk speciaal de nadruk op hebt gelegd?
Joachim: Ja, het feit dat ik gedurende de ganse film twee generaties vrouwen met elkaar confronteer, vind ik persoonlijk heel belangrijk. Dochter Caroline in de prent, is opgegroeid en volwassen geworden in het spraakmakende MeToo-era. Zij komt op voor zichzelf, is zich bewust van haar plaats in de maatschappij en het gezin en reageert zoveel mogelijk verbaal extravert. Astrid, de moeder, daarentegen is een vrouw van ver voor het MeToo-tijdperk. Zij kan zich moeilijk uiten en zegt ook nooit echt wat ze denkt. Ze houdt tevens haar gevoelens in. Als moeder had ze haar dochter kunnen opvoeden in dezelfde sfeer hoe haar ouders haar hebben opgevoed. Dit heeft ze bewust niet gedaan. Ze heeft haar dochter de moed ingegeven die ze zelf mist. Dat is een tegenstelling, een hedendaagse generatierealiteit die me raakt.
Hoe ga je precies tewerk als regisseur?
Joachim: Ik eis contractueel het akkoord van alle acteurs dat we eerst allemaal samen de film tot in de details, repeteren voor we effectief overgaan tot het draaien van de film. Heel veel acteurs haken af op deze eis. Ze vinden het tijdverlies of eisen een invaller die in hun plaats de repetities doet. Dat weiger ik pertinent. Daniel had nog nooit in zijn lange carrière akkoord gegaan om eerst alles in groep te repeteren, maar was voor Un Silence toch akkoord met mijn eis. Achteraf was hij enorm opgetogen over deze werkwijze en vertrouwde me toe dat iedere producer dergelijke manier van werken, aan regisseurs zou moeten verplichten (lacht). Je ziet ik heb dat mijn aanpak écht wel aanslaat (glimlacht).
Af en toe werk je met Belgische francofone acteurs, maar veel meer met grote Franse vedetten. Is er een verschil?
Joachim: Dat is een moeilijke vraag waar ik niet graag over uitweid. Laat me het kort houden: ja, er is een heel groot verschil tussen hen en dit in het voordeel van de Franse acteurs.
Het is niet de eerste keer dat je een film maakt die is gebaseerd op ophefmakende zaken uit de recente geschiedenis. Waarom eigenlijk?
Joachim: Terecht opgemerkt. Je hebt nu dus Un Silence en daarvoor realiseerde ik al À Perdre la Raison. Deze film was gebaseerd op de affaire Geneviève Lhermitte, een ‘nivelloise’ moeder die in 2007 haar vijf kinderen vermoordde. En daarvoor maakte ik Les Chevaliers Blancs, een prent die was geïnspireerd op de kleine ngo Move for Kids van Jacques Arnault, die kinderen die in ongure omstandigheden in Afrika werden opgevangen, het land wilde uitsmokkelen om hen een betere toekomst te kunnen geven. Een goed voornemen dat helaas faliekant afliep want iedereen werd gearresteerd.
Ok, maar waarom wil je dit soort films per se maken?
Joachim: Omdat ik vergeten onrecht, zeker jegens kinderen, terug onder publieke aandacht wil brengen om te duiden wat er in diverse maatschappijen, en niet in laatste instantie de onze, en in veel gezinnen ernstig verkeerd loopt op educatief vlak.
Un Silence is je tiende langspeelfilm. De rode draad doorheen ja ganse oeuvre is reflecteren over dysfunctionele gezinnen en heel complexe interfamiliale relaties. Waarom?
Joachim: Ja, ik ben me daarvan bewust en heb daar inderdaad een heel goede reden voor (lange stilte). Je hebt wellicht ook wel mijn film Élève Libre gezien. Daarin vertel ik het verhaal van Jonas, een jongen die wordt geconfronteerd met hevige familieproblemen. De enige uitweg voor hem is tennis, zijn grote passie. Hij krijgt hulp van een gevestigde leraar in het vak. Dat is voor Jonas de enige uitweg om zijn hevige familieproblemen te ontlopen. Jonas wordt echter seksueel misbruikt. Ik heb dat toen nooit zo openlijk vertelt, maar Jonas dat ben ikzelf. In deze film vertel ik mijn eigen triestig verhaal. Dus ik kom uit een gezin dat kampte met veel en zware problemen. Het milieu waarin je wordt geboren en de ontwikkeling die je van je opvoeders krijgt, zijn determinerend voor de rest van je leven. Vanuit deze persoonlijke background zoek ik dus altijd verhalen op die gelinkt zijn aan mijn eigen relationeel diffuse situatie. Nu durf ik dat allemaal openlijk zeggen. Gelukkig is onze maatschappij op dit vlak ondertussen positief fel geëvolueerd.
De muziek in Un Silence heeft een sterk onderstrepende functie, akkoord?
Joachim: De geluidsbewerking was enorm moeilijk, ingewikkeld en subtiel omdat het een functionele manier was om Astrids ziel tot leven te brengen en om eveneens de dreigende sfeer waarin de gebeurtenissen zich binnen het gezin ontwikkelen, nog grimmiger te maken. We hadden muziek nodig die een bepaalde tonaliteit distilleerde en ons eraan herinnerde dat niemand meester is in zijn eigen huis. Ik werkte intens samen met IJslander Olafur Arnalds, de componist die ook instond voor de score van Les Intranquilles, mijn vorige film. Ik liet me ook inspireren door Johan Johansson in combinatie met het werk van Hania Rani en Anna Meredith, twee jonge vrouwelijke musici en door TEPR, een electro/dance-fantast, die ik ook erg bewonder.
Waar heb je de film opgenomen en waarom specifiek op die locatie?
Joachim: In Metz. Een van de dingen die ons het meest bezig hield, was het vinden van een geschikte woning. Het moest groot genoeg zijn om zware machines in te laten rondrijden en toch een gehalte van claustrofobie hebben. Metz is daarenboven een provinciale bourgeoisiegemeenschap waar niets echt opvalt, een leefgemeenschap zonder blingbling. Precies wat ik nodig had voor Un Silence (lacht).
Hoe lang heb je gefilmd in Metz?
Joachim: Acht maanden. We hebben veel steun en hulp gekregen van de stad Metz en de streek, zoals onder meer het ter beschikking stellen van de villa. Ik film liever in Frankrijk dan in België. Het is er aangenamer werken dan hier. Ook op het vlak van het budget dat ik toegewezen kreeg voor Un Silence, ben ik heel tevreden en het werd zelfs, buiten mijn verwachtingen, met een aangename som geld opgetrokken. Dat is als regisseur die altijd voorzichtig moet omspringen met het dure materieel en tijd in functie van het beschikbare budget, altijd lekker meegenomen (lacht).
Ik wil niet indiscreet zijn, maar hoeveel budget heb je precies ontvangen voor Un Silence?
Joachim: Vijf miljoen euro (aarzelende glimlach). Niet mis toch?
Je won recent de Prijs voor Beste Regie op het filmfestival van Rome voor Un Silence. Wat doet zo’n prijs met iemand als Lafosse en wat voor de carrière van een film?
Joachim: Een gewaardeerde prijs ontvangen is altijd heel belangrijk voor de film. Meer aandacht, meer kijkers en meer kansen op internationale verkoop. En voor mij persoonlijk is het uiteraard aangenaam want dat is een bewijs dat men je werk apprecieert en een bevestiging dat je als scenarist/regisseur goed bezig bent (lacht). In Rome was ik wel ontroerd omdat ik de prijs mocht ontvangen uit handen van de juryleden Jasmine Trince, een actrice en regisseuse die ik persoonlijk goed ken en acteur Gael García Bernal, die ik bewonder.
Trouwens over prijzen gesproken: ik heb enkele jaren geleden de Cavens-prijs, de award voor beste Belgische film, voor Économie du Couple gewonnen en als ik me niet vergis, heb jij me die prijs overhandigd, niet?
Inderdaad. Je hebt een goed geheugen. Als afronder: al nieuwe projecten op stapel staan?
Joachim: Zeker. Ik begin binnenkort aan Les Petits Voleurs, compleet iets anders dan Un Silence want na zo’n serieuze, zware en donkere prent, heb ik echt wel behoefte aan een zachte film die veel licht uitstraalt (lacht). In het verhaal staan een paar jonge tweelingjongens van gemengde Afro-Europese komaf, die bovendien doof zijn, centraal. Je gelooft het niet, maar de casting van de tweeling is na lang zoeken, volledig rond. Ik zit te popelen om aan deze film te beginnen. En kort daarna maak ik een film over Albert Camus, maar daar mag ik voorlopig nog niks over kwijt.
