Barry Lyndon 

Dit jaar zijn er veel filmische meesterwerken die precies een halve eeuw oud zijn. Ook voor Stanley Kubricks Barry Lyndon is het ook vijftig jaar geleden dat het historisch epos in première ging. Hoewel de film bij verschijning op gemengde reacties werd ontvangen omwille van de afstandelijke en trage vertelstijl en structuur, de ingehouden emoties en de voice-over die de gebeurtenissen droogjes samenvat. Allemaal zaken die weerstand opriepen bij een publiek dat actie of romantiek verwachtte. Kubrick onttrekt zich in Barry Lyndon radicaal aan de conventies van het genre. Hij nodigt de kijker niet uit om mee te leven, maar om te observeren en te reflecteren zoals bijna een geschiedschrijver of een schilder die zijn onderwerp niet idealiseert, maar analyseert.

Barry Lyndon werd trouwens lange tijd overschaduwd door Kubricks bekendere werken als 2001: A Space Odyssey, A Clockwork Orange en The Shining. Maar vijftig jaar later blijkt juist dat in al de hiervoor opgesomde kenmerken, de eigenlijke kracht van de film schuilen. De waardering voor dit intelligent gekostumeerd avontuur is over decennia gestaag gestegen, meer dan terecht overigens. Vandaag wordt Barry Lyndon steeds vaker beschouwd als een van zijn meest virtuoze én meest persoonlijke films en naar aanleiding van zijn jubileum is Barry Lyndon in een gloednieuwe digitale 4K-restauratie, opnieuw te zien in de bioscopen.

De in Manhattan, New York geboren Stanley Kubrick (1928 –1999) geldt als een van de grootste en meest perfectionistische regisseurs uit de filmgeschiedenis. Zijn oeuvre is relatief klein, maar uiterst invloedrijk en elk project dat hij ondernam, werd gekenmerkt door obsessieve aandacht voor detail, stilistische vernieuwing, filosofische diepgang en een compromisloze visie. Kubrick maakte geen twee keer dezelfde film. In elke nieuw werk verkende hij een ander genre, van sciencefiction tot horror, van satire tot oorlog, maar zijn stempel is altijd onmiskenbaar.

Met een titel als Barry Lyndon zou je kunnen vermoeden dat dit Kubrick-drama in hoofdzaak draait om de gelijknamige hoofdpersoon, hoewel de meer dan drie uur durende film de woelige levensweg van Barry Lyndon wel degelijk nauwgezet volgt. Maar net als de literaire bron richt ook deze verfilming zich meer op de maatschappij van die tijd en is het een uitvoerige zedenschets die met subtiele ironie wordt becommentarieerd en dient Barry slechts als een soort stuwkracht om de heersende gewoonten en normen uit te dagen en ter discussie te stellen.

Het drama speelt zich af in het midden van de 18e eeuw en is gebaseerd op de 19e-eeuwse roman The Luck of Barry Lyndon van William Makepeace Thackeray en weet vele schitterende momenten te vinden om de dubbelzinnigheid van dit tijdperk bloot te leggen. Het is het era van ijdelheid en etiquette: de omgang met elkaar dient zo welsprekend en verfijnd mogelijk te zijn, het uiterlijk is opgedirkt en de dood op het slagveld volgt een strakke orde, wat uiteraard veelzeggend is: liever sterven uit etiquette dan je waardigheid te verliezen in de strijd om je eigen leven.

Achter de maskers van wellevendheid en beleefdheid onthult Kubrick dezelfde hebzucht, jaloezie en egomanie die in elk ander tijdperk tot het wezen van de mensheid behoren. Ook Barry Lyndon zelf – wiens levenspad zich uitstrekt over alle sociale klassen, verschillende landen en uiteenlopende beroepen – benut elke gelegenheid om vooruit te komen en beantwoordt daarmee volledig aan het profiel van een antiheld. Toch toont de film ook de redenen voor dit gedrag: pas nadat Barry aan den lijve ondervonden heeft hoe het andere geslacht zijn gevoelens kon misbruiken, hoe hij bedrogen en van zijn bezit beroofd werd, begint hij zelf deze middelen in te zetten.

Ondanks het feit dat het gebruik van bedrieglijke middelen vaak wordt beloond met succes, mag dit niet worden opgevat als een boodschap. In de centrale scène van de film besluit Barry tijdens een pistoolduel af te zien van zijn voordeel en laat hij zijn lot over aan het toeval. Eigenlijk verzoent hij zich dus met het verloop van de wereld dat door geen intrige of manipulatie te keren valt, zoals hij heeft ingezien na de tragische dood van zijn zoon.

Paradoxaal genoeg wordt deze wijsheid hem niet beloond, maar kost ze hem zijn rijkdom; toch zou innerlijke rust hiervoor een goede ruil kunnen zijn geweest, zoals het slotwoord van de film suggereert: “Het was ten tijde van George III dat de genoemde personen leefden en streden, goed of slecht, mooi of lelijk, rijk of arm. Nu zijn ze allen gelijk.” Daarvoor verwijst de laatste scène – die zich in 1789 afspeelt – naar de aanstaande Franse Revolutie en het naderende einde van het tijdperk van de adel, zoals Barry dat heeft beleefd.

Naast de interessante inhoudelijke aspecten maakt Barry Lyndon ook op formeel vlak indruk. Bijna elke scène zou ingelijst in een museum kunnen hangen en sommige doen dat zelfs, want Kubrick liet zich inspireren door talrijke schilderachtige composities van onder meer Gainsborough en Watteau om zogeheten tableaux vivants te creëren. Ingekaderd door perfect gekozen klassieke muziek van Vivaldi, Händel en Bach, en voortgedreven door Kubricks obsessie voor detail, weet cameraman John Alcott verbluffende landschapsbeelden te capteren, terwijl de kostuums en decors buiten kijf staan en schitteren in barokke pracht. Kubrick herschiep deze wereld met adembenemende precisie en stilistische grandeur ook in het lichtgebruik want veel scènes werden uitsluitend met kaarslicht opgenomen. Al deze meesterlijke elementen samen maken van Barry Lyndon een filmisch kunstwerk dat in elk opzicht als een ‘levende schilderij’ aanvoelt.

Vijftig jaar na dato verdient deze niet cynische, maar eerder melancholische Barry Lyndon niet alleen herwaardering, maar ook herontdekking. Onder de glaciale perfectie sluimert eveneens mededogen en ook schoonheid die formeel overweldigend is, maar zijn inhoud daarentegen is existentieel desolaat. Het is tegelijk een unieke filmervaring, maar beslist ook een veeleisende. Hij rijpt traag en geeft zich niet prijs aan de snelle blik of het vluchtige oordeel. Net als de schilderijen die hem inspireerden, openbaart hij zijn geheimen pas aan wie de tijd neemt om werkelijk te kijken. In een tijd van snelle montage en inhoudelijke oppervlakkigheid is dat misschien wel zijn meest radicale kwaliteit van dit geniaal portret van ijdelheid en vergankelijkheid. Go and see!

Genre: drama, historisch
Jaar: 1975
Regisseur: Stanley Kubrick
Cast: Ryan O’Neal, Marisa Berenson, Patrick Magee, Hardy Krüger, Steven Berkoff
Land: UK
Speelduur: 185 minuten