Rainer Werner Fassbinder – 80 jaar na zijn geboorte, een blijvende erfenis in de wereldcinema 

Op 31 mei 2025 was het exact tachtig jaar geleden dat de controversiële Duitse acteur, scenarist, toneel- en filmregisseur Rainer Werner Fassbinder werd geboren in Bad Wörishofen. Ondanks zijn vroege dood op 37-jarige leeftijd – in München op 10 juni 1982 – laat Fassbinder een oeuvre na dat tot op vandaag tot de meest indrukwekkende, radicale en invloedrijke behoort binnen de Europese cinema.

Als spilfiguur van de Neue Deutsche Welle – de Nieuwe Duitse Golf – hertekende hij in de jaren zestig en zeventig het naoorlogse filmlandschap van Duitsland met compromisloze artistieke keuzes, maatschappijkritiek en een intens persoonlijk engagement. Fassbinder was niet alleen regisseur, maar ook scenarist, producent, toneelschrijver en acteur. Hij werkte in een razend tempo: in slechts vijftien jaar tijd realiseerde hij meer dan veertig films, talloze toneelstukken en krachtig televisiewerk.

Zijn oeuvre is sterk beïnvloed door het Brechtiaanse theater, de Franse Nouvelle Vague, Amerikaanse genrefilm en vooral het melodrama van regisseurs als Douglas Sirk. In plaats van louter te entertainen, wilde Fassbinder zijn publiek confronteren. Zijn films leggen de machtsstructuren bloot in de Duitse samenleving, met bijzondere aandacht voor de verstikkende werking van sociale conventies, economische ongelijkheid, seksisme, racisme en het sluimerende fascisme dat nog steeds aanwezig was in de Bondsrepubliek.

Belangrijke titels zoals Liebe ist kälter als der Tod (1969), Warum läuft Herr R. Amok? (1970), Der amerikanische Soldat (1970), Die bitteren Tränen der Petra von Kant (1972), Angst essen Seele auf (1974), Faustrecht der Freiheit (1970), Chinesisches Roulette (1976), In einem Jahr mit 13 Monden (1978), getuigen van zijn veelzijdigheid en engagement. In de kleurrijke parel Die Ehe der Maria Braun (1979), het eerste deel van zijn BRD-trilogie over het naoorlogse Duitsland, levert Fassbinder zijn meest internationaal succesvolle werk af. Deze film, samen met Lola (1981) en Die Sehnsucht der Veronika Voss (1982), vormt een vernietigende kritiek op het zogenaamde Wirtschaftswunder en de morele hypocrisie van het conservatieve West-Duitsland. Ook in Lili Marleen (1981) trekt RWF van leer wanneer hij inzoomt op een liefdesrelatie tijdens WO II tussen een Duitse zangeres en een Joods componist en lid van het verzet die joden voor de nazi’s helpt vluchten.

Fassbinder werkte met een hechte kring vaste acteurs en actrices die vaak terugkeerden in zijn films en toneelstukken. Dit gezelschap werd soms ook wel het ‘Fassbinder-Universum’ genoemd. Dit exceptionele kransje A-listers bestond onder meer uit Margit Carstensen (Die bitteren Tränen der Petra von Kant (1972), Martha (1974) en Angst vor der Angst. Zij belichaamde vaak neurotische, door het patriarchaat onderdrukte vrouwen en was een van Fassbinders meest briljante actrices.

De door RWF ontdekte acteur Irm Hermann speelde vaak onderdrukte of onderdanige vrouwen met een subtiele, tragikomische ondertoon, denk maar aan Die bitteren Tränen der Petra von Kant, Angst essen Seele auf (1974) en in de meeslepende mini-serie Berlin Alexanderplatz. En ook Barbara Sukowa uiteraard die in o.a. Lola (1981) en Die Sehnsucht der Veronika Voss (1982), opviel door haar expressieve, energieke spel. Ze werd aanzien als de frisse, jonge tegenpool van Hana Schygulla (waarover verder meer) in het latere werk van Fassbinder.

Naast deze drie klasbakken dienen we volledigheidshalve ook transvrouw Volker Spengler die Fassbinders thema van innerlijke verscheurdheid en marginalisering perfect wist te belichamen, te vermelden. Brigitte Mira die met haar zachte, menselijke aanwezigheid Angst essen Seele auf, bijzonder ontroerend wist te maken. Gottfried John die te zien was in Berlin Alexanderplatz, Lili Marleen en Despair. Fassbinder bewonderde zijn ruwe energie en gebruikte hem vaak in rollen met een gevaarlijke of gewelddadige ondertoon. Speciaal binnen deze context hoort zeker ook Armin Meier thuis want hij was een van Fassbinders geliefden die hij castte in Der amerikanische Soldat (1970) en Satansbraten (1976). Zijn zelfmoord in 1978 had een heel diepe impact op Fassbinder. En ook acteur, scenarist en production designer Kurt Raab en Peer Raben omdat die Fassbinders onmisbare muzikale compagnon was, mogen we niet worden vergeten. Peer componeerde de scores voor vrijwel alle Fassbinders films en was kortstondig ook zijn partner.

Maar de centrale figuur in Fassbinders artistieke universum is beslist actrice Hanna Schygulla. Ze was niet alleen zijn muze, maar ook een creatieve partner met wie hij meermaals samenwerkte in tal van drama’s zoals onder andere in Effi Briest (1974), Die Ehe der Maria Braun en Lili Marleen (1981). Hun samenwerking was complex en niet zonder conflict – Fassbinder stond bekend om zijn dominante, vaak manipulatieve stijl van regisseren – maar leverde enkele van de meest memorabele vrouwelijke personages uit de Duitse filmgeschiedenis op. Schygulla wist met haar fijnzinnige acteerwerk vaak de harde maatschappijkritiek in Fassbinders films te verankeren in diepe menselijke emotie. Zelf omschreef ze hun samenwerking ooit als: “Een dans op de slappe koord tussen pijn en sublieme creativiteit.”

Fassbinder die op de set immer in zwartlederen jekker verscheen, zag zijn films als collectieve creaties en werkte met de vernoemde groep, net zoals in het theater, samen als een soort repertoiregezelschap. Dit leidde tot een bijzondere chemie en continuïteit in zijn werk, maar ook tot spanningen, afhankelijkheden en intens persoonlijke relaties. Werk en privé liepen zelden uit elkaar.

Fassbinders invloed reikte verder dan Duitsland. Zijn werk vond weerklank bij filmmakers als Pedro Almodóvar, Todd Haynes, François Ozon en Lars von Trier. Hij toonde dat cinema zowel persoonlijk als politiek mag zijn en zijn stijl – een combinatie van theatrale mise-en-scène, strakke kadrering en emotionele directheid – blijft tot op vandaag herkenbaar en inspirerend.

Hoewel Fassbinder bij leven omstreden was, kreeg hij ook internationale erkenning. Die Sehnsucht der Veronika Voss won de Gouden Beer op het Berlinale Filmfestival van 1982. Andere films werden genomineerd of bekroond in Cannes, Venetië en tal van andere festivals. In retrospectieven en academische contexten geldt hij als een sleutelfiguur in de geschiedenis van de naoorlogse Europese cinema.

Zijn privéleven was even intens als zijn films. Fassbinder leefde openlijk als biseksueel in een tijd waarin dat in Duitsland nog steeds als taboe werd gezien. Zijn relaties – vaak met acteurs en medewerkers – waren tumultueus en doorspekt met machtsverhoudingen. En van zijn meeste bekende quotes: “Liefde is het beste, meest verraderlijke, meest effectieve instrument van sociale onderdrukking”, zegt meer dan genoeg uiteraard. Zijn verslaving aan drugs, alcohol, nicotine en zijn dwangmatige craving aan inventiviteit en scheppingsdrang leidde uiteindelijk tot zijn vroegtijdige dood.

Politiek was Fassbinder uitgesproken links, maar hij weigerde zich te onderwerpen aan eenduidige ideologieën. Zijn werk stelt autoriteit, hypocrisie, patriarchale structuren en economische uitbuiting ongenadig aan de kaak, maar laat ook ruimte voor ambiguïteit, schuld en individuele verantwoordelijkheid. In plaats van pasklare antwoorden te bieden, confronteerde hij zijn publiek met morele dilemma’s en structureel onrecht.

Tachtig jaar na zijn geboorte blijft RWF een onmisbare stem in het filmdebat. Zijn oeuvre is even actueel als destijds, niet alleen als aanklacht tegen maatschappelijke onrechtvaardigheid, maar ook als vormelijk experiment dat de grenzen van medium film verlegt. Zijn werk daagt nog steeds uit, irriteert soms, ontroert vaak en bovenal: het blijft noodzakelijk.

Voor wie zich (opnieuw) wil verdiepen in Fassbinders oeuvre, zijn Angst essen Seele auf (zie de review elders op deze site onder de titel Ali: Fear Eats the Soul), Die Ehe der Maria Braun, Die bitteren Tränen der Petra von Kant, In einem Jahr mit 13 Monden, Händler der vier Jahreszeiten, zijn laatste flamboyante cinematografische stuiptrekking Querelle (1982), gebaseerd op het boek van provocateur Jean Genet en de monumentale mini-tv-reeks Berlin Alexanderplatz uit 1980, uitstekende vertrekpunten. Fassbinder is al 43 jaar dood, maar zijn films spreken nog steeds. En ze doen dat nog altijd met de intensiteit en urgentie van een filmmaker die nooit wilde sussen, maar altijd en iedereen ophitsend wilde wakker schudden. RWF: een uniek geniaal talent en een blijvende erfenis in de wereldcinema.