Zelfs een halve eeuw na datum van de release blijft One Flew Over the Cuckoo’s Nest een wonderlijke filmervaring: rebels, teder en meedogenloos scherp in zijn blik op macht en menselijkheid. Wat in 1975 begon als een gewaagde verfilming van de gelijknamige roman van de Amerikaanse auteur Ken Kesey die het verhaal deels baseerde op zijn eigen ervaringen met patiënten en psychofarmaceutische experimenten in de jaren ’50, groeide onverwacht uit tot een van de zeldzame films die de Big Five-Oscars (Beste Film, Regisseur, Acteur (Nicholson), Actrice (Fletcher) en Scenario) binnenrijfde. Dat lukte voordien alleen It Happened One Night van Frank Capra uit 1934 met Clarck Gable en Claudette Colbert. En dat is geen toeval: zelfs vandaag ademt de film een zeldzame frisheid en urgentie uit alsof hij gisteren nog is ingeblikt.
Het verhaal zelf heeft daar veel mee te maken. We volgen Randle P. McMurphy, een kleine crimineel die de dwangarbeid van de gevangenis probeert te ontlopen door zich krankzinnig voor te doen. Hij belandt in een psychiatrische instelling waar hij al snel de gesloten, onderkoelde, rigide beleid van verpleegster Ratched begint uit te dagen. Wat aanvankelijk lijkt op typisch Nicholsoniaanse bravoure, een individu die zich bewust uit principe verzet tegen regels, normen en toxisch leiderschap tout court, groeit langzaam uit tot iets diepers: een botsing tussen een levenskrachtige geest en een systeem dat afwijkingen systematisch gladstrijkt.
Zo fungeert de instelling zelf als een metafoor voor elke plek waar macht zich verschuilt achter procedures, stilte en een valse vorm van zorgzaamheid. De kleine vrijheden die McMurphy afsnoept zoals een kaartspel, een vissersuitstap, een lach, worden veldslagen in een oorlog die onschuldig begint, maar uiteindelijk tragische proporties aanneemt.
Dat dit psychologisch drama die escalatie zo overtuigend neerzet, is voor een groot stuk te danken aan Tsjechoslowaakse grootmeester Miloš Forman. Zijn regie is tegelijk onopvallend en briljant. De regisseur observeert, dwingt niet, laat scènes ontstaan in plaats van ze te construeren. Zijn keuze om in een echte instelling namelijk in het Oregon State Hospital in Salem, Oregon, te draaien, met tal van echte patiënten op de achtergrond, geeft dit drama een rauwe, bijna documentair aanvoelende textuur.
De camera hangt niet boven de personages maar zit tussen hen in, laag bij de grond, alsof we zelf deel uitmaken van het repetitieve ritme van de afdeling. Formans gevoel voor ritme – van de lome, onderhuidse spanning tot het explosieve slot – maakt dat de prent nooit vervalt in melodrama. Forman filmt mensen, geen symbolen. En net daardoor raken de symbolen veel harder.
Gelijkaardig subtiel, maar krachtig is de invloed van Michael Douglas, toen nog een jonge producent van rond de dertig, die meer lef had dan zijn leeftijd deed vermoeden. Hij geloofde rotsvast in de kracht van Kesey’s verhaal, kocht de rechten van zijn vader Kirk over en zette door waar anderen afhaakten. Douglas zag wat Hollywood toen nog niet durfde zien: dat dit verhaal, hoe klein en benauwd het zich ook afspeelt, een universele waarheid bevatte over vrijheid, macht en menselijkheid. Dat hij Forman de ruimte gaf om zijn eigenzinnige, trage, aandachtige werkwijze aan te houden, is achteraf gezien een van de belangrijkste beslissingen in de hele productiegeschiedenis van de film.
En natuurlijk is er Jack Nicholson. Zijn McMurphy is pure energie: het soort personage dat elk systeem wakker schudt of het dat nu wil of niet. Nicholson speelt zijn rebellerend personage niet als een klassieke held, maar als een man die instinctief en soms naïef gelooft in de menselijke maat. Zijn spel is een voortdurende frictie tussen bravoure en kwetsbaarheid. Nicholson improviseerde tevens veel dialogen voornamelijk tijdens de groepssessiescènes die zich afspelen in de gemeenschappelijke ruimte, wat bijdroeg aan de spontane, soms gewilde chaotische sfeer.
Zijn scènes met Louise Fletcher die Nurse Ratched vertolkt met ijzige beheersing – zij oefende haar kalmte maandenlang waardoor ze erin slaagde om de legendarische autoritaire en stoicijnse rust uit te stralen zonder ooit haar stem te verheffen wat haar personage nog dreigender maakte – behoren nog altijd tot de meest geladen confrontaties uit de Amerikaanse filmgeschiedenis. Fletcher maakt van Ratched geen monster, maar een bureaucratische perfectie, waardoor de botsing met McMurphy er des te harder inhakt.
Al deze elementen samen maken de blijvende wereldwijde invloed van deze film begrijpelijk. One Flew Over the Cuckoo’s Nest heeft mee bepaald hoe cinema kritisch kijkt naar instituties, hoe ze psychische zorg verbeeldt en hoe ze verhalen vertelt over verzet dat niet heldhaftig, maar menselijk is. De prent inspireerde talloze latere flicks om meer te durven observeren dan verklaren, meer te tonen dan te duwen. Van intiem sociaalrealisme tot grote antiautoritaire cinema: Formans aanpak, zijn zachte, maar onvermurwbare humanisme, klinkt door tot vandaag.
Misschien is dat het echte geheim van deze net vijftigjarige klassieker met als belangrijk kenmerk dat hij niet moraliseert. Hij toont mensen die vastlopen in systemen die groter zijn dan zijzelf, zonder ooit de nuance te verliezen die hen menselijk maakt. Formans aandachtige en talentvolle mise en scene, Douglas’ gedurfde visie, Nicholsons stormachtige intensiteit, Fletchers ijzingwekkende incarnatie en het intrigerende scenario gefilterd uit Kesey’s tijdloze aanklacht tegen macht, vormen een geheel dat nog steeds gloeit.
Zo blijft One Flew Over the Cuckoo’s Nest, een halve eeuw later, veel meer dan een film uit de canon. Het is een levend, kloppend werk dat telkens opnieuw uitnodigt om te twijfelen aan de grenzen van normaliteit en de kostprijs van gehoorzaamheid. Een cinematografisch en dramatisch meesterwerk dat zijn plaats in de geschiedenis niet alleen verdient, maar voortdurend herbevestigt. Trakteer jezelf en bekijk of herbekijk dit chef d’oeuvre!
Genre: drama, psychologisch
Jaar: 1975
Regisseur: Miloš Forman
Cast: Jack Nicholson, Louise Fletcher, William Redfield, Brad Dourif, Danny DeVito, Christopher Lloyd
Land: USA
Speelduur: 133 minuten
Folktales
The Secret Agent
Resurrection
Confidante
