De Iraanse cinema heeft een rijke en gevarieerde geschiedenis en kon decennialang floreren, ondanks de censuur van de overheid, dankzij creatieve cineasten als Abbas Kiarostami, Mohsen Makhmalbaf, Majid Majidi en Bahram Beyzai die met hun sociaal-humanistische gevoelige langspeelfilms menig gerenommeerd filmfestival wisten te veroveren, internationale successen boekten en een wereldwijde waardering hebben waargemaakt.
Al jaren worden de Iraanse filmmakers echter strenger dan ooit door het Ministerie van Cultuur en Islamitische Leiding (MCIG), gecontroleerd. Ze worden gedwongen om te werken binnen heel strikte beperkingen waardoor hun creatieve vrijheid drastisch wordt gefnuikt. Onderwerpen zoals politiek, religie en sociale kwesties moeten voorzichtig worden benaderd om verregaande censuur of gevangenisstraffen te vermijden. Het is of werken volgens de Jafar Panahi-methode (clandestien filmen en het eindresultaat het land uit smokkelen) of veel symboliek en metaforen gebruiken om gevoelige onderwerpen intelligent te camoufleren om zo de strenge censuur te omzeilen.
In Tatami wordt het verhaal vertelt van Leila, een vrouwelijke Iraanse judoka en haar coach Maryam die naar het Wereldkampioenschap judo reizen in Tbilisi, de hoofdstad van Georgië, met de bedoeling de eerste gouden medaille voor Iran mee naar huis te brengen. Leila is er klaar voor en maakt zelfs een goede kans om te winnen. Omdat ze halverwege het toernooi wellicht zal uitkomen tegen een Israëlische tegenstander, krijgen de twee dames een ultimatum van de Islamitische Republiek waarin Leila wordt opgedragen een blessure te veinzen en de wedstrijd te verliezen. Met haar eigen vrijheid en het leven van haar familie op het spel, staat Leila voor een onmogelijke keuze: huichelen en faken en dus gehoorzamen aan het Iraanse regime, zoals Maryam haar opdraagt, of toch doorvechten voor het goud met alle ernstige gevolgen van dien? Zowel op de mat (de tatami) als ernaast woedt er een bloedstollende fysieke, psychische en politieke strijd.
Dankzij de samenwerking tussen Amerikaanse, Britse en Georgische producenten bereikt ons via Tatami een straf, waargebeurd en mensonterend verhaal over het Iraanse regime en zijn verregaande manipulaties achter de schermen, waar we normaliter nooit kennis van genomen hebben. Tatami is een opmerkelijk, krachtig, diepgaand, emotioneel geladen en hevig realistisch politiek drama dat veel sterke thrillerelementen bevat. De film beleefde vorig jaar in september zijn première op het Filmfestival van Venetië, niet toevallig precies een jaar na het begin van de protesten voor de dood van Mahsa Amini, de 22-jarige vrouw die op 13 september 2022 in Teheran werd gearresteerd omdat ze haar hijab verkeerd droeg, en vervolgens onder zeer verdachte omstandigheden overleed. Getuigen beweren dat ze werd geslagen door agenten, terwijl de officiële verklaring van de politie dat Mahsa Amini haar hoofd stootte na een hartaanval, totaal ongeloofwaardig is.
In Tatami vinden we daarenboven een markante scène waarin de hoofdpersoon Leila haar hijab afdoet om zich te laten verzorgen tijdens een wedstrijd en vervolgens met ontbloot hoofd verder vecht. Een ontroerend en pakkend emblematisch moment, want Leila doet in feite hetzelfde als de Iraanse demonstranten die in scholen en optochten hun sluier afdeden als protest. Een opmerkelijk feit en meteen een politiek geëngageerd statement is dat Tatami de eerste Iraanse film is die co-geregisseerd wordt door een Iraanse en Israëlische filmmaker, concreet en respectievelijk door de Iraanse actrice Zar Amir Ebrahimi die twee jaar geleden voor haar prestatie in de mokerslag Holy Spider van Ali Abbasi, werd bekroond als de Beste Actrice op het filmfestival van Cannes en hier debuteert als cineaste en de ervaren Israëlische regisseur Guy Nattiv die ons onder meer al trakteerde met Golda en Skin.
Het duo slaagt er uitstekend in om de sociale en politieke context te verweven in het persoonlijke verhaal van Leila. De film toont uitdrukkelijk en scherp kritisch de manipulatie en controle die de Iraanse autoriteiten uitoefenen op (onder meer) sporters, en hoe dit een verlengstuk is van de bredere onderdrukking in de samenleving. Dit wordt op een subtiele, maar krachtige manier verbeeld, zonder dat het verhaal zich verzandt in politieke preken, goedkope slogans of moraliserende boodschappen.
Tegelijkertijd is Tatami ook een geweldige sportfilm die het publiek vol spanning op het puntje van zijn stoel weet te houden met een camera die rond de strijdende atleten draait tijdens de gevechten, en met strakke, krappe kaders – nog benauwder door het 4:3-formaat – elke fysieke inspanning vastleggen en beklemmend effectief worden ondersteund door de minimalistische soundtrack van Dascha Dauenhauer (Berlin Alexanderplatz) en de vinnige montage van Yuval Orr. Leila’s woede vonkt over op de kijker waardoor er enerzijds empathie ontstaat met haar en anderzijds weerzin opborrelt tegenover de dictatoriale rigide handelingen van de Iraanse ayatollahs.
De innerlijke strijd van Leila vormt de kern van de film, waarbij de regisseurs een genuanceerd beeld schetsen van een vrouw die gevangen zit tussen haar passie en de politieke druk. Amir en Nattiv bewijzen tevens hun grote stilistische zekerheid vooral bij de enscenering van de ruimtes. Er hangt een gevoel van stress, vervolging en paranoia in de lucht. De contrastrijke en beklemmende zwart-wit beelden wekken herhaaldelijk ongemak op over wat zich precies in de schaduw en donkere gebieden op de achtergrond afspeelt. De hele wereld lijkt een onoverzichtelijk dreigingsscenario. Deze kwaliteit in het spel met de ruimtes is ook te danken aan het afwisselende en bijzonder sterke camerawerk van Todd Martin, de muziekvideo-fantast van sterren als Selena Gomez, Radiohead, J. Cole en Usher.
Leila en Maryam worden indrukwekkend vertolkt door Arienne Mandi en Zar Amir Ebrahimi die op verschillende manieren de onrechtvaardigheid waarmee ze worden geconfronteerd, aanpakken. Leila weigert zich door angst te laten verslaan, terwijl Maryam zich soms machteloos voelt tegenover de politieke overheersing. Beide vrouwen weten dat het leven van mensen in hun land gevaar loopt. Leila’s man probeert te vluchten met hun kind. In Tbilisi voegt de al hoge spanning van de judowedstrijden zich bij de nog grotere spanning van het pure bestaan voor Leila.
Tatami steunt op een doordacht script, uitstekende regie en sublieme vertolkingen en is een pakkende mix van drama, sport, thriller en politiek en biedt een scherp kritisch venster op de strijd van vrouwen in Iran, die voortdurend balanceren tussen hun persoonlijke ambities en de restricties die hen worden opgelegd. De film roept vragen op over identiteit, vrijheid en de prijs van integriteit en doet dit op een manier die zowel aangrijpend als inspirerend is. Kortom, Tatami is spannend en krachtig, zowel fysiek als politiek en dus een must-see voor iedereen die geïnteresseerd is in (ware) verhalen over veerkracht, vrijheid en menselijke waardigheid.
Genre: drama, sport, thriller, politiek
Jaar: 2023
Regisseur: Guy Nattiv, Zar Amir Ebrahimi
Cast Arienne Mandi, Zar Amir Ebrahimi, Jaime Ray Newman, Nadine Marshall, Ash Goldeh
Land: USA, UK, Georgië
Speelduur: 105 minuten
