De Zweedse scenarist, producent en regisseur Ruben Östlund had verrassend een monsterhit met de grand cru-zwarte komedie Turist waarin het venijnig verhaal wordt verteld van een zogenaamde zorgzame vader die zijn slimme telefoon prefereert boven zijn gezin. In 2017 liet Östlund The Square op de cinefiele beau monde los tijdens de 70ste jubileumeditie van het Filmfestival van Cannes, de verzamelplek bij uitstek van de highbrow filmsociety en wat niemand had verwacht won Östlund met The Square de aanbeden Gouden Palm. In 2022 deed hij dat opnieuw met Triangle Of Sadness om een jaar later zelfs de voorzitter van de jury te zijn.
Wij lagen al lang op vinkenslag om de meest bekende Scandinaviër – op de intussen op Carlsberg Zero verlekkerde Mads Mikkelsen na wellicht – te strikken voor een boeiend gesprek en voilà het is nog gelukt ook.
Al van bij de aanvang van de film blijkt dat de titel The Square, niet alleen een geometrische vorm met vier gelijke zijden is, maar eerder een sociaal symbolische ruimte. Waar komt dit heel sterk en impactvol idee vandaag?
Ruben : Samen met een vriend heb ik een tijd terug een installatie gemaakt die we ‘The Square’ doopten. Hoewel het een installatie betrof, zagen we het eerst niet écht als een kunstwerk, maar eerder als een soort symbool – denk daarbij aan bijvoorbeeld een zebrapad of een verkeerslicht – dat sociaal algemeen is aanvaard en ook is geïntegreerd in de samenleving als geheugensteuntje aan de overeenkomst waaraan we ons met z’n allen moeten houden, wil het leven min of meer ordelijk en minder gevaarlijk verlopen.
Vertrekkend vanuit dit maatschappelijk welzijnsgegeven, waren we van mening dat ons ‘vierkant’ het omstandereffect moest doorbreken omdat de samenleving ondertussen zo is geëvolueerd dat de medemens niet langer als hulpverlenend wordt ervaren doch eerder bedreiging uitdraagt.
Deze gedachtenkronkel is concreet omgezet in de film tijdens de scène waarin het hoofdpersonage wordt bestolen van zijn mobieltje en portefeuille en dit uitgelezen op het moment dat hij een vrouw – die zogenaamde in paniek is – uit medeleven helpt en daardoor zelf het slachtoffer wordt. Van daaruit kwam het idee van ‘het vierkant’, een soort nieuw symbool om de contemporaine mensheid eraan te herinneren dat we vertrouwen kunnen geven en verantwoordelijkheid moeten opnemen.
We werden met dit idee uitgenodigd door een museum om er onze ‘The Square’-installatie te plaatsen. Het museum wou daarmee de bezoekers aansporen om meer of terug ‘out the box’ te beginnen denken. Dit opzet gaf me weer hoop dat kunst misschien nog wel zaken zou kunnen veranderen want ik geloof rotsvast in het feit dat er nog ‘goede kunst’ bestaat. En het is opmerkelijk dat een museum het domein is waar progressieve ideeën worden omarmt. Ken jij een ander domein waar nog zo veel aandacht wordt geschonken aan geavanceerde ideeën? Kunst is en blijft echter een kleinschalige en vaak persoonlijke belevenis en het probleem is dat vooral massamedia een determinerende impact hebben. Vergelijk een marginale kunstruimte maar eventjes met bijvoorbeeld Instagram (lacht). Bij deze overduidelijke vergelijking moet ik wellicht geen tekeningetje maken veronderstel ik (lacht). Maar, kom: onze ‘The Square’-kunstwerk staat momenteel nog altijd op twee plaatsen in Zweden en twee plaatsen in Noorwegen dat vind ik an sich interessant aan kunst.
In se toch een min of meer positieve gevolgtrekking, waarom dan toch deze charge tegen de kunstwereld?
Ruben : Ter voorbereiding van The Square heb ik bijna bezeten en overal ter wereld ontelbare musea van hedendaagse kunst bezocht. Conclusie: ze zien er – op enkele weinige uitzonderingen na – ongeveer allemaal hetzelfde uit. Absurd toch?! Overal oog pijnigende witte, koele en vaak desolate ruimtes, wegbewijzering ofwel in flikkerend neonlicht of in triviale bordjes, allerlei spullen wanordelijk op de grond geëtaleerd waar je vele vragen bij hebt of het nu prularia betreft of wel degelijk kunst kan worden genoemd (lacht). Je botst gewoonweg overal op hetzelfde. Ik durf zelf verder te gaan: de meeste musea zijn onderling inwisselbaar. Zo’n vaststelling kan je in een kritisch era waarin we momenteel leven, toch niet zomaar negeren? Integendeel, ik val het met veel plezier aan (lacht). Ik vind dit een gezonde en vooral heel gepaste kritische attitude.
Is The Square dan een bewuste afrekening met de kunstwereld, of is het meer dan dat?
Ruben : Nee, de kunstwereld fungeert in The Square enkel als achtergrond van het feitelijke verhaal. Dat was net zo met Turist waar het skiwereldje ook maar als secundair element fungeerde. De kunstwereld en een skioord zijn beide idiote plekken die de aanleiding vormen om het netelige menselijke gedrag te analyseren. Kortom, hoe absurd mensen omgaan met instituten, om het even tegen welke achtergrond. De mensheid gaat absoluut niet rationeel om met de informatie die het aangereikt krijgt. Dat kan ook niet want wij zijn geen rationele wezens, maar imiterende creaturen en dat is noodzakelijk om min of meer bevredigend te kunnen communiceren. Mensen spelen trouwens aanhoudend een rol. Dat zegt veel over hoe wij in het leven staan. Menselijke interactie is in wezen een absurd rollenspel.
Van bij de opening in The Square laat je je sarcastische ingesteldheid de vrije loop. Een gigantisch koningsstandbeeld wordt van zijn sokkel gehaald, maar alles loopt hilarisch slecht af want de gebeitelde koning wordt metaforisch onthoofd. Je bent niet bepaald een royalist vermoed ik?
Ruben : Correct, een fan van het Zweedse koningshuis ben ik allerminst. Met de verhuis van het koningsbeeld en de onthoofding van het standbeeld wou ik in de openingsscène inderdaad duidelijk en directief aangeven dat het hoogtijd is dat Zweden de huidige monarchie moet afschaffen.
Jij hebt de fel begeerde Gouden Palm in Cannes binnengerijfd, heeft dat nu je leven veranderd?
Ruben : Nee omdat ik al een heel duidelijk en realistisch beeld in mijn gedachten had over wat het eigenlijk betekent om de Gouden Palm te winnen. Oké, ik geef toe en ervaar ook effectief dat ik nu plots enkele treden hoger dan voorheen sta op de metaforisch hiërarchische trap van filmmakers waardoor je je volgende films makkelijker gefinancierd krijgt. Dat is alvast lekker meegenomen natuurlijk. Maar het winnen van een Gouden Palm vind ik vooral deugddoend voor het team waarmee ik al jaren samenwerk. Niet ik, maar wij en daarmee verwijs ik heel concreet naar mijn ganse crew, hebben samen de Gouden Palm gewonnen. Mijn vaste crew wordt daardoor en terecht bekroond voor al die jaren dat ze in mijn aparte keuzes en mijn kritisch gedachtengoed hebben geloofd, me blijvend hebben vertrouwd en aan mijn eigengereide mix van dit alles een – blijkbaar – universeel gesmaakte vorm hebben gegeven.
Wanneer is voor jou een film en zeker een die jij zelf hebt geregisseerd, geslaagd te noemen?
Ruben : Ik ga me niet uitlaten over films van anderen, maar voor mij is een film pas écht geslaagd als de mix van sterk onderbouwde sociologie, rake stand-upcomedy en intens pijnlijk onbehaaglijke momenten een homogeen geheel vormt.
Waarom provoceer je zo graag?
Ruben : (lacht) Omdat provocatie je heftig stimuleert om diep over dingen na te denken en je uiteindelijk dwingt om een individueel standpunt in te nemen. Provoceren werkt dus in wezen aanmoedigend. Ik spot graag met alles en iedereen, daarin ben ik onverbiddelijk omdat het uiteindelijk geestelijk bevorderend werkt.
The Square steekt boordevol ironie of is dit niet de juiste omschrijving van jouw soort ‘humor’?
Ruben : Nee, mijn humor is absoluut geen ironie, maar eerder satire. Ironie betekent in essentie dat je de dingen niet écht au serieux neemt en dat je bij wijze van spreken niet écht betrokken bent met de situaties waarmee je ‘lacht’. Satire daarentegen is een kunstvorm die op een sarcastische wijze maatschappijkritiek levert.
Waar heb je thematisch de mosterd gehaald voor The Square?
Ruben : Grotendeels bij mezelf omdat ik toch iemand ben die actief bezig is in het kunstwereldje. De meeste situaties die ik in The Square aankaart, zijn grotendeels gebaseerd op eigen ervaringen doch niet zozeer voor wat het hoofdpersonage an sich betreft, maar wel de maatschappelijke positie die hij inneemt. Hij is een publieke figuur die in het openbaar spreekt en hij heeft een geprivilegieerde positie. Veel inspiratie puurde ik ook uit straffe doch ware verhalen die vrienden me toevertrouwden.
Neem nu bijvoorbeeld de scène waarin Elisabeth Moss een interview afneemt van Claus Bang, de curator. Midden in het gesprek leest ze een ongelooflijk maffe theoretische tekst voor over kunst. Je zou denken: waarom schudt Östlund nu zo’n absurde flard essay uit zijn mouw. Sluit zo’n idiote tekst nog wel existent aan met de dagelijkse realiteit? Wel, weet je dat ik die tekst heb gepikt van een hoogleraar met veel aanzien die doceert aan de universiteit van Göteborg. Hoe krankzinnig is dat eigenlijk (lacht). En uiteindelijk heb ik het in The Square ook over iets wat me al jaren uitzinnig intrigeert: het innerlijke conflict tussen de dierlijke instincten en het beschaafde decorum, extremiteiten die ieder levend wezen in zich draagt. Fascinerend is de dissectie van de cultureel verantwoorde gedragscode die de mens uit dit existentieel conflict distilleert en naar buiten toe etaleert. Uitermate boeiende materie.
Over dierlijke instincten gesproken: wat is je eigenlijke bedoeling van de ergerlijke scène waar tijdens de gala-opening van de expo een bijna letterlijke mensaap de aanwezige bourgeois schoffeert?
Ruben : De film heeft deze harde scène nodig. Ik wil daarmee aantonen hoe weinig er eigenlijk maar nodig is om zogenaamde beschaafde mensen te laten veranderen in normloze beesten.
De rol van de mensaap wordt op onnavolgbare wijze vertolkt door Terry Notary, wie is deze man?
Terry NotaryRuben : Als je op zoek bent naar iemand die een dergelijke stunt overtuigend en realistisch kan neerzetten, kom je in de filmwereld automatisch terecht bij motion capture-acteur Terry Notary. Hij is een goed Amerikaans acteur, een ervaren stuntcoördinator en vooral een notoire en veel gevraagde bewegingscoach. Hij heeft een master als theateracteur op zak en bouwde zijn veelbesproken reputatie op als acrobaat bij Cirque du Soleil. Het succes van groots opgezette filmprojecten als Ron Howards The Grinch, James Camerons Avatar of blockbusters zoals The Incredible Hulk, The Hobbit-trilogie en Kong: Skull Island is grotendeels aan zijn inbreng te wijten. Weet je dat hij ook intens is betrokken bij de Planet Of The Apes-films en daarvoor maandenlang de bewegingen van apen in de LA County Zoo bestudeerde. Bij wie anders dan Terry Notary kon ik terecht om mijn The Square-‘aap-scène’ een indrukwekkend en influentief elan te geven? Hij heeft deze uiterst moeilijke én zware klus met veel bravoure en intense overtuiging gecreëerd…ik ben hem heel dankbaar.
Van waar je bijna obsessionele interesse in apen?
Ruben : Omdat we in apen onszelf herkennen. Apen dat zijn eigenlijk wij allemaal, maar dan zonder dat dun bovenste laagje cultuur dat ons verschillend maakt van deze primate viervoeters. Doch eens het laagje is weggekrabd – een heel makkelijke handeling trouwens – is het onderscheid nog minimaal. Apen herinneren ons aan onze primitieve kant. Apen hoeven zich voor niks te schamen: zij doen en laten wat ze willen. Wij daarentegen worden in een keurslijf gedwongen en zijn in feite apen die sociaal aan de ketting liggen (lacht).
En nu we het toch over de cast van de film hebben, hoe ben je eigenlijk bij Elisabeth Moss terechtgekomen voor de rol van de journaliste?
Ruben : Elisabeth reisde speciaal om mij te ontmoeten – ik had haar nochtans zelf niet uitgenodigd – naar Londen waar ik bezig was met de cast voor The Square samen te stellen. Ze wou koste wat het kost een ontmoeting met me om me te overtuigen dat zij de meest geschikte actrice was om de rol van de journaliste te incarneren. En ja, ik moet toegeven dat ze me al van bij ons eerste contact imponeerde. Bovendien was ik eveneens heel aangenaam verrast door haar uitstekend acteertalent. En geef toe als een mooie vrouw speciaal een treinticket koopt en de halve wereld afreist om je te ontmoeten, want ze had een kamer gereserveerd in het hotel waar ik verbleef om me zeker niet te mislopen, kan je als regisseur moeilijk doen of je neus bloed, niet (lacht)?
