Elk conflict, elke strijd, elke oorlog heeft twee zijden. Met mensen die vechten voor wat zij geloven dat het goede is, zelfs als de geschiedenis het anders zal onthouden. Vraag maar aan Ludwig Mengelberg. Geboren op de Nederlands-Duitse grens, Ludwig is de zoon van een Nederlandse moeder en een Duitse vader en wanneer die laatste in de Grote Oorlog gewond en verbitterd terugkeert, gevochten voor een verloren Duits rijk, weet de jonge Ludwig wat hij zal doen als de oorlog hen ooit nog eens komt opzoeken. En dat doet het natuurlijk.
Ludwig is niet langer een jonge man maar een grijze Oberleutnant, als hij aan het Oostfront partizanen executeert. Der Fliegende Holländer is echter geen man van steen en met elke dag dat de oorlog verder woedt, voelt hij zijn menselijkheid meer en meer afbrokkelen. De steun van mensen als de Nederlandse SS-officier Martin Schoonma kan hij dan ook missen als kiespijn, maar zijn menselijkheid wordt enkel verder op de proef gesteld als hij het Oostfront inruilt voor Drenthe.
Daar zal hij vanuit een boerderij zijn Wehrmachttaken verder zetten. Maar die boerderij herbergt onderduikers. Wat zal hij doen als hij ze vindt. Hetgeen zijn oversten van hem eisen of hetgeen zijn hart hem nu al een hele tijd probeert in te fluisteren?
2024 markeert de 80ste verjaardag van de bevrijding van België. In september 1944 zouden met de geallieerden stuk voor stuk België loswrikken uit de handen van de Duitse bezetter en in 1945 zou het dan uiteindelijk de beurt zijn aan Nederland om hun bevrijding te zien. Het ideale moment dus om aan het begin van het jaar eens naar een film te kijken die over deze woelige periode gaat én van uit een ongebruikelijk perspectief.
In heel wat oorlogsfilms wordt deze situatie benadert vanuit een positie waar we erg vertrouwd mee zijn. Dat van de geallieerden, de helden van de Tweede Wereldoorlog. Hier dus niet, nee. Hier gaan we op stap met een luitenant van de Wehrmacht, het Duitse leger dus. Dat op zich heeft Grenzeloos Verraad al een interessante insteek om te starten en het onderscheidt zich enkel verder van genregenoten door voor iemand te gaan die een nog complexer beeld zal scheppen van dit conflict.
Ludwig Mengelberg is namelijk iemand met zowel Nederlandse als Duitse roots, iemand die welke kant hij ook zou hebben gekozen een collaborateur zou zijn geweest en iemand die doorheen het conflict langzaam maar zeker gedeïllusioneerd geraakt door de kant waarbij hij zich aansloot. Grenzeloos Verraad is dan ook geen film met je typische held-vs-slechterik dynamiek en draait veel meer rond het innerlijke conflict van een man in een vreselijke positie en met een vreselijke macht.
Als luitenant van Wehrmacht beslist Ludwig Mengelberg letterlijk over leven en dood en de verantwoordelijkheden die dit met zich meebrengen. Best geloofwaardig gespeeld door Peter Nillesen, we zien de vertwijfeling en de bedenkingen op z’n gezicht, nergens meer dan wanneer hij echte monsters tegenkomt of wederom voor de keuze staat de trekker over te halen om zowel een kogel door het zoveelste weerloze slachtoffer te jagen als door zijn eigen geweten.
En ook wanneer de oorlog hem persoonlijk treft, kan je het niet helpen om toch eventjes medeleven te voelen. Ja, je bent naar een Wehrmachtluitenant aan het kijken die mogelijks honderden doden direct of indirect op z’n geweten heeft en toch voel je voor zijn verliezen. Dat is een prestatie. Het is een intrigerende kijk op omstandigheden die net iets te vaak als zwart-wit worden voorgesteld en het is prachtig hoe deze film weg stapt van de ontmenselijking.
Ook de familie op de boerderij, die een groepje onderduikers verbergt, komt erg leuk over. Heerlijk, dat dialect dat ze spreken en het komt in elk geval natuurlijk over (we zijn geen experts over de lokale dialecten in Drenthe, maar een boer in de jaren ’40 zal geen AN gesproken hebben, ook niet tegen de bezetter dus we gaan ervan uit dat ze waarschijnlijk wel zo zullen geklonken hebben). Maar zeker hun moed is bewonderenswaardig. Ja, het is een film waar we vooral moeten spreken van protagonistische figuren en antagonistische krachten waarbij die rol erg vaak wordt doorgegeven.
Het dichtste dat de film komt bij een echt duister figuur is Martin Schoonma. Excellent gespeeld door Dirk Gunther Mohr, Schoonma belichaamt een ander aspect van de oorlog dat sommigen toch liever toegedekt zouden zien: dat van de enthousiaste, sadistische collaborateur. Martin Schoonma is een Nederlander en komt over al een gewelddadige machtswellusteling die met plezier voor de SS werkt. Het idee van de executie van opstandelingen, onderduikers, verraders en partizanen lijken hem haast op te winden en hij heeft er ook duidelijk geen probleem mee de daad bij het woord te voeren.
En zelfs op het gezicht van zo’n koude verschijning als Schoonma is er plaats voor twijfel, voor zorgen, zij het toch eerder uit schrik dat het rijk waar hij zijn diensten aan heeft verleend op instorten staat. Schoonma is oprecht één van sterkste slechteriken van de Nederlandstalige cinema, ondanks dat het aantal scènes met hem eerder bescheiden zijn, als ook er niet zoveel focus op hem ligt.
Ook visueel is dit een geweldige oorlogsfilm. Van prachtige kostumering, zowel bij de soldatenuniformen als bij de plattelandskledij, de bosrijke omgevingen waar veel van de gevechten plaatsgrijpen tot de tanks die rond denderen en die typische nazimobielen waarmee de officiers rondreden. Het zit allemaal heel snor, zeker voor een film met een minibudget van een luttele €300,000 en die enkel maar mogelijk is gemaakt dankzij het werk van heel wat vrijwilligers.
En dat budget is iets dat mensen ook in hun achterhoofd moeten houden. Dit is de in eerste plaats een passieproject en het soort film waaraan Hollywood zich zeker niet zo snel zal wagen (veel te veel morele grijstinten). Dit is niet de volgende grote Oscarblockbuster. Het heeft niet de bombast en de actie van je typische Amerikaanse Oorlogsproductie en het kan ook niet rekenen op de bekendste A-listers van de lage landen.
En toch is een terugkerende kritiek die je regelmatig leest online betreffende deze film het acteerwerk. Persoonlijk vinden we niet dat daar zoveel op aan te merken valt. Kan het beter? Waarschijnlijk, maar er zijn echt al veel grotere producties gepasseerd die het er op dat vlak toch absoluut een stuk slechter vanaf brengen.
Opnieuw, Oscars zullen er niet inzitten voor deze film maar het is wel aardig naar de standaard van de meeste Nederlandstalige producties en door de aangrijpende en licht provocatieve verhaallijn worden de stijvere lijnen al snel niet meer dan schoonheidsfoutjes waar je met gemak overkijkt. Minder vergeeflijk is het duchtige snoeiwerk hier en daar waardoor de bepaalde plotpuntjes iets te kort zijn afgeknipt en dus net iets te veel door de kijker zelf moeten worden ingevuld. Het lukt maar het zou niet nodig mogen zijn.
Wel is het aangeraden om deze met ondertitels te kijken. Als er AN gesproken wordt, is alles perfect te volgen, maar de boer spreekt bijvoorbeeld al een dialect dat wel verstaanbaar is, maar waarbij ondertitels een aardige kruk vormen en vooral als de voertaal Duits wordt, kan het handig zijn om zo’n spiekbalkje te hebben.
Voor films van eigen bodem lijken we in België en Nederland toch altijd een beetje strenger te zijn. Zeker in Nederlandse publicaties wordt deze Grenzeloos Verraad nog wel eens op de korrel genomen, al was het een goedkope tv-film en hoewel we niet gaan betwisten dat dit op een minibudget gemaakt is, heeft net dat reden te meer om te applaudisseren voor wat ze met dat geld hebben gedaan.
In een morele grijze prent hebben ze een erg moeilijk en vaak over het hoofd geziene aspect van de oorlog belicht. Ongeacht aan welke kant je staat in een conflict, ook de vijand zal goede mannen hebben die veel liever thuis zouden zijn bij hun families in plaats van de trekker te moeten overhalen. Ludwig Mengelbergs verhaal brengt dit perfect en voelt dan ook griezelig realistisch aan.
De ontluistering van een man die de horrors van oorlog niet alleen heeft meegemaakt maar er actief deelgenoot van was, enkel om met elke kogel meer en meer aan zijn waarden en loyaliteit te zien twijfelen, is met momenten toch wel aangrijpend. Het is een rustig voorbij kabbelend verhaal, met wisselende acteerprestaties en maar als een geheel is dit een film die toch wel stof tot nadenken biedt. Dit dankzij de verwerping van een zwart-witnarratief waarbij zelfs de meest sadistische collaborateur af en toe eens grijstinten begint te vertonen. Zo zie je maar, het hoeft niet altijd met grootste budget, de grootste sterren of uit de VS komen, om een intrigerende oorlogsfilm te brengen. Passie doet eigenlijk al het meeste werk.
GENRE: OORLOG
JAAR: 2023
REGISSEUR: Dennis Bots, Thomas Nauw
CAST: Peter Nillesen, Dirk Gunther Mohr, Andreas Lessig, Ingrid Bisschop
LAND: Nederland
SPEELDUUR: 87 minuten
