Lucas Belvaux is naast de gebroeders Dardenne ook een Waalse mijlpaal in het Belgische Filmlandschap. Hij werd geboren in Namen op 14 november 1961. Hij liep school in het Koninklijke Atheneum te Philippeville waar zijn vader directeur was. In 1979 vertrok hij al liftend naar Parijs om cabaretier te worden. In 1981 debuteerde hij als acteur in Allons Z’ Enfants van Yves Boisset naast Jean Carmet. Later werkte hij ook samen met Claude Chabrol in Poulet au Vinaigre, een rol die hem in ’86 de Césars van de Beste Mannelijke Hoofdrol opleverde.
Hij werd een veel gevraagd jong acteur (La Truite van Joseph Losey, La Mort de Mario Ricci van Claude Goretta, Le Banquet van Marco Ferreri, Demain On Déménage van Chantal Akerman, L’armée Du Crime van Robert Guédiguian). Naast zijn actieve carrière als acteur timmerde hij gestaag aan zijn droom om uit te groeien tot een gerespecteerd regisseur. Een wens die intussen al ruimschoots in vervulling is gegaan want als cineast hij heeft momenteel al een karrevracht langspeelfilms en een aantal televisieprenten op zijn actief.
Deze carrièrewending (al heeft hij zijn acteursjasje niet écht aan de wilgen gehangen) leverde hem geen windeieren op. In 2003-2004 nam hij de Louis Delluc-prijs, De Etoile d’Or voor beste regie en twee Césars in ontvangst voor zijn trilogie (Un Couple Épatant, Cavale en Après La Vie). In 2009 realiseerde hij RAPT, een film gebaseerd op de Empain-affaire met een schitterende Yvan Attal in de hoofdrol. Dit kidnappingsdrama leverde hem in 2010 twee Césars (beste film en beste regie) op. Zoals het een goed regisseur betaamt, is hij eveneens heel actief als scenarist. Hij is de broer van de in 2006 op 39-jarige leeftijd overleden Rémy Belvaux, de acteur en regisseur van de cultklassieker C’est Arrivé Près de chez Vous en Bruno Belvaux, leraar Frans, toneelschrijver, acteur, regisseur en scenarist.
Lucas’ 38 Témoins, vertelt de ware gebeurtenissen over een jonge vrouw die in het openbaar wordt neergestoken, seksueel misbruikt en vermoord terwijl haar buren haar hulpkreten negeren. 38 Témoins werd in 2012 geselecteerd als openingsfilm van het Internationaal Filmfestival Rotterdam. Fast Forward-redacteur Marc Bussens spoorde toen naar Rotterdam om ‘getuige’ te zijn van de triomftocht van een Belgische film die toen voor het eerst in de geschiedenis het grootste Nederlandse Filmfestival mocht openen.
38 Témoins is de verfilming van Didier Decoins’ roman ‘Est-ce ainsi que les femmes meurent?’ Waarom wou je dit boek verfilmen?
Lucas: Drie jaar geleden heb ik samengewerkt met de schitterende Franse acteur Yvan Attal voor mijn ontvoeringsdrama RAPT. Het klikte goed tussen ons tweetjes. Na de opnames overhandigde hij me het boek. Hij had de rechten persoonlijk al gekocht. Hij was van mening dat het een perfect kolfje naar mijn hand was. Hij vond me geknipt om die roman te verfilmen, maar op voorwaarde dat hij de hoofdrol voor zijn rekening mocht nemen. Ik las het boek, vond het schitterend en ik begreep meteen waarom hij me achter de camera wou hebben. Ik kon niet snel genoeg uit de startblokken schieten. We maakten een deal: Yvan nam zoals afgesproken de hoofdrol voor zijn rekening, maar hij wou meteen ook nog fungeren als producent. Lekker meegenomen natuurlijk, meteen veel tijd en moeite uitgespaard (lacht).
Wat trok jou dan zo bijzonder aan in dit verhaal?
Lucas: Decoins is niet alleen een goed auteur, maar ook een voortreffelijke scenarist. Het boek is geschreven op een manier dat bijna vraagt om verfilming. Het zoomt bovendien op een bijzonder boeiende manier in op tal van thema’s die me existentieel interesseerden.
Zoals?
Lucas: (zucht) Hmm, bijvoorbeeld de aspecten betreffende angst, schuldgevoel, gerechtigheid, individuele vrijheid, het nemen van verantwoordelijkheid, enz. Ik geloof enkel in mezelf en beroep me nooit op godsdienstige allesweters of beter gezegd; ik ben niet religieus en daarom ben ik van mening dat een mens op z’n best is wanneer hij met dergelijke belangrijke kwesties rechtstreeks wordt geconfronteerd. De finale verantwoordelijkheid voor je handelingen, beslissingen en gedragingen, ligt volledig bij jezelf.
Aan de basis van het boek en uiteraard dus ook je film, liggen ware en heel schrijnende gebeurtenissen die jammerlijk genoeg plaats hebben gevonden in New York anno 1964. Waarom heb je het verhaal gesitueerd in Frankrijk en in onze huidige maatschappij?
Lucas: Het is voor mij wel een tikkeltje makkelijker om een film te realiseren in Frankrijk dan in Amerika, al was het maar omwille van praktische redenen (lacht). Als ik tijd en plaats niet had geswitcht, moest ik me exact houden aan wat er in New York was gebeurd. Daar had ik geen zin in. Het werkwoord fnuiken, laat staan toegepast op mezelf, staat niet bepaald hoog in mijn persoonlijk woordenboek.
Primordiaal aan dit verhaal is voor mij het element spanning want weet je, er is een strafwettelijk verschil tussen de VS en Frankrijk. In Frankrijk bestaat een wet die het strafbaar maakt als je niet ingrijpt als getuige van een strafbaar feit. De 38 getuigen die bij de echte zaak zwegen, konden later alsnog zeggen wat ze hadden gezien, zonder enig gevolg. In Frankrijk hadden ze dan een probleem gehad.
En waarom koos je voor specifiek havenstad Le Havre en bijvoorbeeld niet voor Rotterdam of Antwerpen?
Lucas: Een haven is een plaats waar men makkelijk toekomt en weer kan vertrekken. Een ander voordeel is dat een haven altijd in een apart licht baadt, het voelt impressionistisch aan en dat hangt nauw samen met de gewetensstrijd die de protagonist met zichzelf uitvecht. Ook zijn job, dat van loodsman, kwam goed uit omdat dat soort mensen vaak introvert- en teruggetrokken zijn op zichzelf en doorgaans geen vaste werkuren hebben waardoor ze een enorme verantwoordelijkheid dragen. Verder heb je als decor de ‘muren’ van opeengestapelde containers. Dat heeft wat, het is heel indrukwekkend. Het is een soort gestileerd labyrint en dat nauw aansluit bij het verhaal. Le Havre is net als Antwerpen en Rotterdam sterk urbanistisch, maar Le Havre is veel minder diffuus. Het zou een stad uit de films van Fritz Lang kunnen zijn (glimlacht).
De locatie en de personages fungeren als metafoor voor de mensheid tout court?
Lucas: Precies. Dergelijke misdrijven en de groepsreacties hierop worden niet bepaald door de locatie, maar zijn universeel.
Waarom heb je, je deze keer beperkt tot één specifiek individu in plaats van de 38 getuigen?
Lucas: Ja, ik begrijp wat je wil zeggen. Je hebt een punt natuurlijk. 38 verschillende visies gelinkt aan hun persoonlijke emoties, levert massaal veel materiaal op. Maar ik heb deze aanpak al eens uitvoerig uitgewerkt in mijn Trilogie van enkele jaren geleden en ik wou mezelf niet herhalen. In een Rashomon-revisited had ik geen zin meer. Ik heb me dus heel bewust en volledig geconcentreerd op het psychologische, emotionele en alles verscheurende proces van een simpele sterveling. Dat leek me al voldoende boeiend (knipoogt).
Hoe zou Lucas Belvaux reageren, mocht hij zelf getuige zijn van zo’n gruwelijke misdaad?
Lucas: (stilte en nadenkend) Op z’n minst zou ik mijn raam opentrekken en naar de dader roepen en tieren. Vervolgens zou ik meer dan waarschijnlijk telefonisch de politie alarmeren. Het lijkt me toch een spontane impuls om op gelijk welke manier dan ook, in te grijpen. Ik vermoed dat iedere ‘normale’ burger zo zou reageren. Ik ben natuurlijk geen getuige en het zou me niet verwonderen dat de 38 échte getuigen zouden reageren zoals ik, althans tot het misdrijf daadwerkelijk gebeurt natuurlijk.
De ware feiten hebben plaatsgevonden in New York. In de States is het toch makkelijk om de nooddiensten te verwittigen omdat je maar 911 hoeft in te drukken om een snelle interventie te bewerkstelligen?
Lucas: (lacht) Je opmerking verbaast me niet. Weet je dat ik tijdens de voorbereidingen een identieke reactie had. 911 druk je toch in een fractie van een seconde in. Je stelt je onmiddellijk de vraag: waarom heeft niemand van de 38 getuigen daaraan gedacht? Wel er is een uitleg voor. De feiten deden zich voor op 13 maart 1964 in New York in de wijk Queens en toen bestond het nummer 911 helemaal niet, men heeft dit noodnummer pas ingevoerd naar aanleiding van deze moord die trouwens voor heel wat ophef heeft gezorgd in Amerika. Het is daar uitgegroeid tot een provocerend schandaal en was de rechtstreekse aanleiding voor ontelbare sociologische studies. Dit leidde tot de ontdekking van het zogenaamde Omstanders- of Kitty Genovese-effect.
Pardon, het Kitty Genovese-effect?
Lucas: Ja, Kitty Genovese, zo heette het slachtoffer. Uit het toenmalige onderzoek bleek dat alle buurtbewoners hadden gedacht dat iemand anders wel de politie zou bellen of hulp zou bieden aangezien er zoveel getuigen waren. Dat de buurtbewoners zich liever afzijdig hielden was om te voorkomen dat ze zelf in de problemen zouden raken. Men concludeerde dat wanneer elk van de buurtbewoners alleen zou zijn geweest en de aanval had gezien of gehoord, zij eerder tot actie zouden zijn overgegaan. Het effect komt overigens vaker voor in grote steden, waar men elkaar over het algemeen niet goed kent en minder risico’s voor een ander wil of durft te nemen.
Waarom stapt Pierre, het hoofdpersonage, dan uiteindelijk toch naar de politie volgens jou?
Lucas: Uit schuldgevoelens. Hij kan zijn eigen manier van handelen niet langer meer accepteren of verwerken. Hij schaamt zich voor zijn inhumane en onverantwoorde gedrag. Hij verwoordt zijn gevoelens aan zijn geliefde, doch terwijl ze slaapt. Hij waarschuwt haar ’s anderendaags heel voorzichtig. Tijdens het ontbijt verwoordt hij schrik te hebben dat er ‘iets’ kan gebeuren waardoor hun liefde grondig dooreen kan worden geschud.
Hij gaat mentaal door een hel en is in feite spreekwoordelijk klinisch dood. Pierre heeft geen leven meer en voor hem zijn er maar twee uitwegen: of zelfmoord of bekennen. Uiteindelijk beslist hij voor zichzelf dat hij moet getuigen. Louise houdt zielsveel van hem, zelfs nadat hij haar de harde waarheid opbiecht. Tot wanneer ze echter de reconstructie meemaakt. Ze verschiet dat de man van wie ze houdt, eigenlijk iemand anders blijkt te zijn. Dat hij sinistere en mensonterende trekjes in zich heeft. Met zo iemand kan ze niet verder meer door het leven. De realiteit blijkt sterker dan de liefde (bevestigend hoofdknikkend).
Het hoofdpersonage is bijzonder introvert, van hem komt het publiek niets te weten. Stel je hem daarom tegenover twee vrouwen waarmee het publiek zich wel kan identificeren?
Lucas: Precies, er is een hemelsbreed verschil tussen Pierre en de twee vrouwen. Hij is de enige die in feite weet wat er is gebeurd. Noch de vrouwen, noch het publiek heeft notie van de feiten, tenzij dat je thuis natuurlijk rustig de korte inhoud hebt gelezen (lacht). Het is zoals Pierre het op een bepaald moment verwoordt: dergelijke ingrijpende zaken kun je pas begrijpen wanneer je ze zelf ondergaat, ze zelf hebt meegemaakt. In feite draait de film au fond rond dichtomatisme, het zwart-wit-denken. Zeg maar de tegenovergestelde manieren waarop mensen naar de wereld kijken en navertellen van wat ze hebben gezien of beleefd.
Je laat het publiek kijken door de ogen van Louise, Pierre’s ‘onwetende’ vrouw?
Lucas: Inderdaad, Louise functioneert als toeschouwer, net als het publiek. Ze ontdekt samen met het publiek wat er is gebeurd en wat er in de getuige omgaat.
Waarom laat je de procureur een niet alledaagse mening verwoorden over zijn bevoegdheid en de mogelijke nefaste gevolgen van een eventuele veroordeling van de getuigen?
Lucas: Ik wou een zo ruim mogelijk gamma aan diverse visies en standpunten belichten over deze delicate gebeurtenissen. De procureur stelt dat het zwijgen van de getuigen an sich onbegrijpelijk is, maar ook nooit zal worden begrepen door het grote merendeel van het publiek. Ik kan ergens deze visie volgen hoor. Het is voor de procureur principieel onbegrijpelijk dat de getuigen niets ondernemen. Het waarom kom je eigenlijk nooit te weten zelfs met een uitgebreid psychologisch en sociologisch forensisch onderzoek. Er zijn 38 getuigen en wellicht 38 verschillende verklaringen, maar ze allemaal of slechts één ten volle psychologisch begrijpen, kun je nooit. Dat geldt trouwens niet alleen voor de getuigen; ook de moordenaar zal je nooit kunnen begrijpen.
Is 38 Témoins een sombere film of niet?
Lucas: Somber ok, maar zeker niet wanhopig. Pierre komt tot inkeer en reageert toch nog humaan. Hij neemt uiteindelijk zijn verantwoordelijkheid en vertelt aan de politie wat er écht is gebeurd. Dat is toch een zekere vorm van optimisme, niet?
Denk je dat 38 Témoins een mentaliteitsverandering kan teweegbrengen?
Lucas: Mijn film verandert de mensen niet. Zo pretentieus ben ik niet. Iedere film draagt wel een klein steentje bij tot een mogelijks veranderingsproces. Film, literatuur, filosofie, enz, zetten de mensen aan het denken en biedt hen stof aan om over te discussiëren. Misschien en hopelijk dragen mijn films een beetje bij tot dit proces, deze vooruitgang. Uiteraard zullen de boeken van grote filosofen een veel grotere impact hebben dan film in het algemeen.
De muziek in 38 Témoins speelt een heel belangrijke rol. Hoe ben je bij 38 de Belgische jazzcontrabassist en componist Arne Van Dongen in contact gekomen?
Lucas: Arne Van Dongen is bijzonder actief in het theater en de danswereld. Vanuit dit milieu wordt hij veel gecontacteerd om soundtracks te componeren. Een filmscore had hij nog niet op zijn actief en vond het dan ook een heuse uitdaging. Doorgaans werk ik met de Italiaanse componist Riccardo Del Fra. Omdat 38 Témoins een Frans/Belgische coproductie is, moest ik substantieel verplicht beroep doen op een aantal Belgische medewerkers. Dus ik heb simpelweg audities gehouden. Arne sprong eruit omdat hij zowel de klassieke en melodische jazz beheerst als schitterende elektronische muziek maakt. Voor 38 Témoins heeft hij bijvoorbeeld veel gewerkt met opnames van typische havengeluiden. Alle muziek die je in de openingsscène hoort, is volledig opgebouwd uit vervormde havengeluiden.
Een slotvraagje: waarom draaien al je films tot nog toe, allemaal rond een crimineel feit?
Lucas: (lacht onwennig), Ja waarom? Maar je zal wel verrast zijn met mijn volgende film want je gaat een totaal ander aspect van Belvaux ontdekken. Ik verlaat het criminele pad, wat denk je daarvan (lacht uitvoerig)?
Toch geen komedie?
Lucas: Toch wel, althans zo begint de film en stilaan wordt de teneur alsmaar ernstiger. Alles staat al op papier, het scenario is definitief en het preproductieproces is startklaar, maar vraag me niet naar een titel want die heb ik nog niet (lacht).
