Aan de reacties – zelfs die van persmensen – te horen en te lezen, eist Christopher Nolan heel veel van zijn toeschouwers. Er zijn echter een reeks van fictiefilms en documentaires, lineair verteld, die kunnen helpen om de inhoud van Oppenheimer, die zich in een extreem a-lineaire Citizen Kane/JFK-achtige structuur onthult, beter te begrijpen. Vandaar deze minihandleiding.
Het is lang niet de eerste keer dat de creatie van de ‘gadget’ in Los Alamos of het leven van ‘de vader van de atoombom’ J. Robert Oppenheimer het onderwerp vormt van een documentaire of een fictiefilm. Wat fictie betreft, vertelde Hollywood al in 1947 het verhaal van het Manhattan Project in The Beginning of the End met de Canadese karakteracteur en Hitchcock-favoriet Hume Cronyn als Oppenheimer.
Deze MGM-film van Norman Toraug was aanvankelijk – onder impuls van wetenschappers zoals Albert Einstein – bedoeld als een waarschuwing voor de gevaren van nucleaire wapens. Maar president Truman en het leger dwongen de makers de inhoud om te buigen naar een pro-atoombompropagandafilm. Vele geleerden weigerden dan ook om geportretteerd te worden. Maar bijvoorbeeld de paradoxale J. Robert Oppenheimer had dan weer geen bezwaar gemaakt.
De prent vertelt enkele zeer flagrante leugens. Zo wordt twee keer gezegd dat Japan gewaarschuwd was; dat de Amerikanen al tien dagen lang pamfletten hadden uitgestrooid. In werkelijkheid wilde Amerika geen enkele waarschuwing geven omdat het bang was van gezichtsverlies te lijden indien de bom niet zou zijn afgegaan en hij in Japanse handen zou zijn gevallen. Bovendien moest de bom sowieso gedropt worden om de uitgave van de miljarden dollars te verantwoorden. Oppenheimer was trouwens voorstander van het gooien van Fat Man en Little Boy zonder enige voorafgaande waarschuwing. Er waren wel pamfletten uitgestrooid, maar daarin werd enkel de onvoorwaardelijke overgave geëist. Over een grote dreiging met een vreselijk wapen werd niet gerept.
Een heel andere benadering kwam er in de voortreffelijke zevendelige BBC-serie Oppenheimer met Sam Waterston als de roemruchte natuurkundige. De reeks was zeer accuraat en de laatste aflevering, waarin Oppenheimer op de hoorzitting zijn veiligheidslabel verliest, is een woord voor woord-reconstructie. De videobeelden uit de 1980 zien er flink versleten uit, maar de sterke inhoud blijft overeind.
In 1989 kwamen er plots twee films uit over het onderwerp. De eerste was de televisiefilm Day One van Joseph Sargent (The Taking of Pelham one two three, McArthur) met David Strathairn als Oppenheimer en Brian Dennehy als generaal Leslie Groves. De film werd goed ontvangen en bleek relatief accuraat, maar vertelde niet zo veel meer dan de BBC-serie en liep gebukt onder de stijlloze en schoolse regie van Sargent. Strathairn zou overigens in 2008 zijn Oppenheimer-rol nog eens overdoen in het uitstekende BBC-docudrama (en aflevering van de serie American Experience) The Trials of J. Robert Oppenheimer van David Grubin.
De goede ontvangst van Day One kan deels verklaren waarom niemand geïnteresseerd was in de 30 miljoen dollar dure bioscoopconcurrent Fat Man and Little Boy (of Shadowmakers) van Roland Joffé. De kritieken waren overigens vernietigend en terecht. Zoals in de The Beginning of the End smokkelden Joffé en zijn scenarist Bruce Robinson een onnozele romance (tussen John Cusack en Laura Dern) in de film en verschoven ze het vreselijk ongeval dat in 1946 het leven kostte aan de Canadese natuurkundige Louis Slotin naar de vooravond van Trinity-test. Vreemd is ook de casting van een graatmagere Paul Newman als de kolossale Groves die naar verluidt niet van chocolaatjes kon blijven en The A-Team-komiek Dwight Schultz als Oppenheimer. De prent werd een megaflop, een niet zo uitzonderlijke prestatie voor Joffé die op The Killing Fields na enkel commerciële tegenvallers heeft gekend.
Zes jaar na Day One en Fat Man and Little Boy volgde de drie uur lange Canadees-Japanse televisiefilm Hiroshima van Bond- en Under Fire-regisseur Roger Spottiswoode en Koreyoshi Kurahara met Richard Masur als Leslie Groves en Jeffrey DeMunn als Oppenheimer. Dit vrij accuraat docudrama – het is niet zo moeilijk om accuraat te zijn wat Oppenheimer en Los Alamos betreft, want iedereen werd afgeluisterd door de FBI en wat gezegd werd, staat in transcripten – en de enige binationale benadering van het verhaal van de bom focuste zich vooral op president Truman en zijn beslissing om de atoombom al dan niet te gebruiken, het conflict tussen het radicale Japanse leger en de politici rond buitenlandminster Togo en premier Suzuki om onderhandelingen op te starten en het droppen van de bom.
In tegenstelling tot de voorgaande films kan Hiroshima prat gaan op een interessante stilering – voor een televisiefilm toch. De geacteerde scènes in sepia zijn mooi geïntegreerd binnen de vele archiefbeelden en in navolging van Reds van Warren Beatty wordt gebruik gemaakt van enkele interviews met mensen die het allemaal van dichtbij hebben meegemaakt. Hoewel de film bekroond werd in Canada en hier en daar goede kritieken kreeg, hebben slechts weinig mensen hem gezien en is hij zo goed als vergeten.
Er zijn ook enkele sterke documentaires beschikbaar op YouTube. The Day after Trinity (1981), geschreven door onder meer Blade Runner- en Unforgiven-scenarist David Peoples, is door onder meer de pakkende getuigenis van Frank Oppenheimer, broer van Robert, de beste. De reeds vernoemde half documentaire, half reconstructie The Trials of J. Robert Oppenheimer met David Strathairn als Oppenheimer moet je zeker ook zien, want die focust zich voor een deel op de dubieuze hoorzittingen om de security clearence van de geleerde af te nemen. Meer recent en iets meer vulgariserend is To End all War (VRT Max), een documentaire die speciaal gemaakt werd om de film van Nolan te promoten en waarin de regisseur zelf ook commentaar levert. Je kan tenslotte ook American Prometheus lezen, het boek waarop Nolans film gebaseerd is. Maar dat is een kloefer van meer dan 600 pagina’s.
Ten slotte nog dit: Oppenheimer blijft, ook na Nolans voortreffelijke film, een paradoxale figuur. Voor mij is de Pools-Britse natuurkundige Nobelprijswinnaar Joseph Rotblat zo’n beetje de anti-Oppenheimer. Hij werkte zoals vele andere collega’s aan het Manhattan Project, maar verliet het in 1944 toen duidelijk werd dat Duitsland niet langer aan een atoombom werkte. Hij had al langer gewetensbezwaren, maar toen die informatie bekend werd, vertrok hij terug naar Liverpool. Rotblat was ook geschokt door een uitspraak van generaal Leslie Groves dat de bom eigenlijk enkel diende om de Russen onder de knoet te houden. Oppenheimer wist dat allemaal en bleef verder werken. In tegenstelling tot Prometheus heeft hij niet het vuur de Goden gestolen, maar hij wilde wel even in hun plaats staan en zag te laat wat dat betekende.
Zijn beroemdste quote ‘Now I am become Death, the destroyer of worlds’, die ook in de film zit, kan je op verschillende manier interpreteren. De zin komt uit de Bhagavad-Gita, een Hindoeïstisch geschrift in het Sanskriet, waarin een dialoog centraal staat tussen prins Arjuna en zijn heer Krishna, een incarnatie van Vishnu. Arjuna staat tegenover een vijandig leger dat bevolkt is met zijn vrienden en familieleden. Hij voelt zich dus verscheurd. Maar Krishna leert hem een filosofie die hem in staat stelt zijn plichten als krijger uit te voeren, ongeacht zijn geweten. Krishna openbaart zich dan als een schrikwekkend goddelijk monster. Deed Oppenheimer de uitspraak omdat hij tijdens het ontploffen van de plutoniumbom op de Trinity-site het Goddelijke had aanschouwd? Of gebruikte hij de quote om zijn verantwoordelijkheid van zich af te schuiven? Hij werd immers krijger door zich te associëren met Groves en het Amerikaanse leger en dus moest hij zijn geweten even vergeten. Of is de quote een verwijzing naar de ware aard van het Goddelijke?
